“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o‘quv –uslubiy majmua

“Fitopreparatlar texnologiyasi” fanidan o„quv –uslubiy majmua
61 
TAKROR LAS H UC HUN S AVOLLAR:
 
O‗simlik maxsuloti tarkibidagi kumarinlar ni 
qaysi reaksiyalar bilan aniklash mumkin? 
Psoralen olish texnologiyasi 
Xom ashyo tarkibidan kumarinlar ekstraksiyalash
 
Quyuq ekstraktni olish 
8-MA‟RUZA
Ularning kimyoviy tuzilishi va texnologiyasi
Mavzu:
Tarkibida terpenoidlar saqlagan dorivor o„simliklar. 
Seskviterpen laktonlar- Terpenoidlar saqlagan dorivor 
o„simliklar. Seskviterpen laktonlar - Santonin, olish 
texnologiyasi Allanton olish texnologiyasi 
 
Reja: 
1. Terpenoidlar ta‘rifi va tasnifi. 
2. Efir moylarini olish va fizik xossalari. 
3. Efir moylarini analiz qilish usullari 
4. Santonin olish texnologiyasi. 
Terpenoidlar ta‟rifi va tasnifi 
O‗simlik dunyosiga xos bo‗lgan uglevodorodlar terpenoidlar o‗zida izoprenoid tuzilishga egadir, 
ya‘ni izopren qator (C
5
H
8
) ―Boshi dumiga‖qoidasi bo‗yicha birikadi. 
Ular quyidagilardir: 
Monoterpenlar – (C
10
H
16
) 
Seskviterpenlar - (C
15
H
24
)
 
Diterpenlar – (C
20
H
32
)
 
Triterpenlar - (C
30
H
48
)
 
Tetroterpenlar-(C
40
H
64
)
 
Politerpenlar – [(C
10
H
16
)]
 
Bulardan tashqari tabiatda ularning kislorod – saqlovchi xosilalari (spirtlar, aldegidlar, ketonlar, 
epoksidlar v.b.)keng tarqalgandir. Bularning barchasi terpenoidlar deb yuritiladi. 
Bulardan monoterpenoidlar (C
10
) va seskviterpenoidlar (C
15
) uchuvchan efir moylari tarkibiga 
kiradi. Diterpenoid (C
20
) va triterpenoidlar (C
30
) uchmaydigan (kamed) moylar (mumlar) tarkibiga 
kiradi. Triterpenoidlar o‗zida saponin aglikoni saqlaydi va ular triterpen glikozidlar tarkibiga kiradi 
Tetraterpenlar esa korotinoid va retinollar tarkibiga kiradi.
Politerpenoidlar esa tarkibida 100 dan to 5000 izoprenoid qoldiqlaridan iborat bo‗lgan kauchuk 
va gutapperlardan iboratdir. 
Monoterpenoidlarni o‗rganish bo‗yicha bir qancha olimlar izlanishlar olib borganlar. Ularning 
tuzilishi oddiy bo‗lsa xam, izlanishlar bir qancha qiyinchilik tug‗dirdi, chunki uning molekulasida 
ichkimolekulyar guruxlanish sodir bo‗ladi. 
Efir moylari murakkab aralashma bo‗lib, ularning asosiy massasini izoprenoid struktura – 
monoterpen va seskviterpenlar tashkil etadi. 
Siklik terpenoidlar bir xil yoki uch kondensirlangan siklni o‗zida saqlaydi, shuning uchun mono-di-va 
tritsiklik terpenoidlar farqlanadi. Tritsiklik terpenoidlar monoterpenlar ichida kam uchraydi.
 
Aromatik birikmali efir moylarida kislorod saqlovchi birikmalar uchraydi. qo‗shimcha spirtlar, 
fenollar, ketonlar, fenil sirka va boshqa kislotalar.
 
Umuman efir moyi deb o‗simliklardan suv bug‗i yordamida xaydab olinadigan, o‗ziga xid va mazaga 
ega bo‗lgan uchuvchan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. O‗simlik dunyosida efir moylari 

---