Reje: dnk nın` du`zilisi Ribonuklein kislotalar

Tsitokininler.
O`simlik kletkalarının` bo`liniwin jedellestiriwshi,qartayıwg`a ha`m 
tuqımnın` tınıshlıq da`wirindegi protsesslerge ta`sir etiwshi ha`m o`siwdin` basqa ta`replerin 
basqarıwda qatnasatug`ın birqansha organikalıq birikpeler 
tsitokininler
dep ataladı. 
Olardı 1955-jılı amerikalı ilimpaz Skug birinshi bolıp ashtı. Keyinshelik bul birikpeler kristall 
tu`rinde ajıratıldı ha`m 6-furfurol-aminopurin ekenligi anıqlandı. 
Son`g`ı uaqıtları kinetinnin` bir qatar do`rendileri sintezlendi. 
Bul birikpelerdin` ha`mmesinin` quramında fiziologiyalıq aktiv bo`lim esaplanatug`ın adenilat 
saqlanıp qalg`an A`hmiyetli aktiv tsitokininlerge 
6-benzilaminopurin kiredi.
1964-jılı ma`kke da`ninen ta`biyiy tsitokinin-zeatin ajıratıp alındı. Tsitokininler o`simlikler 
kletkasının` bo`liniw protsesslerin jedellestiriw menen bir qatarda, basqa protsesslardede aktiv 
qatnasadı. Olar o`simliklerdin` o`siwden toqtag`an organlardag`ı zat almasıw protsesslerinin` 
basqarılıwında qatnasadı.
Ta`biyiy tsitokininler tamırda payda bolıp o`simlik shiresinin` ha`reketi menen joqarıg`a 
ko`teriledi. Tsitokininler o`simliktin` bo`rtikleri ha`m jas japırqlarında da payda bolıwı 
mu`mkin. Ta`biyiy tsitokininler kokos g`ozasının` su`tinde, rawajlanıp atırg`an alma ha`m 
qa`relinin` miywelerinde ko`p ushıraydı . Olardın` ta`sir etiw xarakteri kontsentratsiyasına 

---

baylanıslı boladı. Ha`r bir protsess ushın optimal kontsentratsiya bolıp,onda tsitokininler en` 
aktiv ta`sir ko`rsetiw qa`siyetine iye boladı. 
Etilen.
Etilen o`simlikler toqımasının` tirishilik iskerliginde payda bolatug`ın ta`biyiy biripe 
bolıp, auksinler ta`sirinde aktivlesken aktivlesken bir qatar metabolik ha`m forma payl bolıw 
protsesslerinin` aktivligin pa`seytedi. 
Etilen o`simliklerdin` barlıq vegetativ bo`leklerine ta`sir ko`rsetedi. Ol miyu`elerdin` pisiwin 
tezletedi, miyu`elerdin` ha`m japıraqlardın` to`giliwine ta`sir jasaydı. Sonın` menen qatar etilen 
ta`sirinde paqal ha`m tamırlardın` boyg`a o`siu`i toqtaydı. Ol ayırım o`simliklerdin` ,ma`selen, 
ananastın` gu`llewin tezletedi. 
Fitontsidler ha`m fitoaleksinler. 
Ko`pshilik joqarı da`rejeli o`simlikler quramında ayırım bakteriyalardı ha`m basqada 
mikroorganizmlerdin` o`siwin haa`m ko`beyiwin toqtatıwshı ha`m olardı nabıt etiwshi arlawlı 
antibiotik zatlar boladı. Bul antibiotik zatlardı birinshi bolıp B.P.Tokin anıqlag`an ha`m olarg`a 
fitontsid (phyton- o`simlik,soedere-o`ltiremen) degen at bergen. Fitontsidler o`simlik 
tirishiliginde u`lken a`hmiyetke iye bolg`an zatlar esaplanadı ha`m olardag`ı ta`biyiy immunitet 
payda etiwshi faktor bolıp xızımet etedi. Ko`pshilik ushıwshı fitontsidler o`simliklerdi zıyankes 
nasekomalardan saqlaydı. Masaqlı o`simliklerdin` da`ni bo`rtip atırg`anda ajıralıp shıg`atug`ın 
fitontsidler olardı topıraq mikroorganizmler ta`sirinde shirip ketiwden saqlaydı.
Fitontsidler a`sirese piyaz,chesnok,evkalipt,terek qarag`ay daraqlarının` quramında ko`p boladı. 
Bir qatar o`simlikler fitontsidlik qa`siyetke iye bolg`an gaz ta`rizli zatlardı islep shıg`aradı. 
Ma`selen, akatsiya, shipovnik, emen daraqlarının` japıraqları mikroorganizmlerdi nabıt etetug`ın 
geksonal al`degidin shıg`aradı. 
Tu`rli a`uladlarg`a tiyisli bolg`an o`simlikler fitontsidlik iskerligi menen bir –birinen ajıralad 
.Ma`selen,rediska tuqımında ushıraytug`ın rafnin onın` japırag`ında ha`m tamır miyu`esinde 
bolmaydı. Kant la`blebide bolatug`ın betaintek tamır miyuesinin` ushında toplang`an boladı. 
Fitontsidler bazı to`men da`rejeli o`simliklerde, ma`selen, lishayniklerdede ushırasadı. 
1944-jılda chesnoktan allitsin dep atalatug`ın fitontsid alıng`an.Ol may ta`rizli ren`siz suyıqlıq 
bolıp suwda jaman eriydi,spitr ha`m basqa organikalıq eritiwshilerde jaqsı eriydi. Allitsinnin` 
1:25000 ma`rte suyıltılg`an eritpesi bakteriyalardın` o`siwin toqtatadı.
Ko`pshilik o`simliklerdn` quramında olardı tu`rli mikroorganizmlerden ha`m zıyankeslerden. 
Nasekomalardan qorg`ap turatug`ın arnawla zatlar boladı. Bul zatlardın` ko`pshiligi fenol 
ta`biyatına iye bolg`an birikpeler esaplanadı. A`sirese xlorogen kilota, benzoat, oksibenzoat, 
kofeynat qusag`en bir shen`berli fenol kislotalar, bir qatar zamarrıqlar o`siwdi toqtatatug`ın 
zatlar boladı. 
O`simliklerde fitontsidlerdin` payda bolıwı turaqlı bolmaydı, ol organizmnin` rawajlanıw 
sharayatına baylanıslı boladı. Toqımalardın` fitontsidlik iskerligi a`sirese, olar mexanikalıq 
zıyanlang`anda en` joqarı boladı,keyin pa`seye baslaydı. Fitontsidler arnawlı bolmag`an ta`sir 
ko`rsetiw qa`siyetine iye.Ma`selen, piyaz ha`m chesnok fitontsidleri ha`r tu`rli 
mikroorganizmlerdi , bul o`simlikke zıyansız mikroorganizmlerdide nabıt etedi. Fitontsidlerdin` 
o`simlikler immunitetine roli ele anıq u`yrenilmegen.
Keyingi jıllarda o`simliklerdin` immunitetinde ayrıqsha a`hmiyetke iye bolg`an birqatar kishi 
moleklalı organikalıq birikpeler anıqlang`an. O`simliklerde kesellik tuwdırıwshı patogen 
mikroorganizmlerdin` iskerligin toqtatıwshı bul birikpeler fitoaleksinler (fiton- o`simlik,alekso- 
hu`jimdi qaytarıw)dep ataladı. Fitoaleksinler bir qatar qa`siyetleri menen fitontsidlerden ajıraladı 
Olar tek joqarı da`rejeli o`simliklerde payda bolatug`ın zatlar. Fitoaleksinler tiykarınan kesellik 
qozg`atıwshı patogen mikroorganizmler zıyanlag`an o`simlikler toqımasında ko`p payda boladı. 
Biraq, patogen agentlerdin` metabolitleri fitoaleksinlerdin` payda bolıwında tikkeley 
qatnaspaydı, olar tek bul spetsifik birikpelerdin` sintezleniwin jedellestiriwshi zat sıpatında 
ko`rinedi.