Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «buxgalteriya hisobi» kafedrasi

3.3 
Xizmat 
ko’rsatuvchi 
korxonalarida 
audit 
natijalarini 
umumlashtirish. 
Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarda audit o’tkazilgandan so’ng audit 
natijalari umumlashtirilish lozim. Audit natijalarini umumlashtirish audit dasturi 
va rejasidan foydalaniladi. 

---

60 
Auditorlik hisobotini va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining 
barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini 
umulashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi. 
Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarda audit natijalarini umumlashtirish ishlari 
asosan quyidgilarni o’z ichiga oladi: 

ishchi hujjatlarni sharxlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash; 

aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash ; 

auditorlik dalillarining etarliligini baholash; 

buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish; 

hisobot tuzilganidan so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash; 

tekshiruv natijalari bo’yicha auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga 
taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish; 

auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. 
Auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik 
yurituvchi dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks etirilgan 
haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina 
auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni 
baholaydilar. 
Auditor quyidagi hollardagi kabi, katta nomuvofiqliklar mavjudligini 
ko’rsatuvchi holatlarni obe’ktiv baholashi zarur: 
-xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo auditor 
tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari; 
-tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida zarur bo’lgan, 
auditorga o’z vaqtida taqdim qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga 
doir xo’jalik muomalalari; 
-mutaxasislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; 
-inventarizatsiya 
natijasida 
aniqlanib, 
dalolatnoma 
va 
taqqoslash 
qaydnomalari bilan rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan va 
tuzatilmagan katta tafovutlar; 

---

61 
-katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga kutilgan 
javoblar olinmaganligi; 
-takshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli 
ruhsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalar. 
Auditor to’plangan dalillar yetarliligini baholashda ushbu holatlar 
aniqlangan bosqichni hisobga olishi kerak. Shuningdek, katta xatolar xatarini 
dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari ham e’tiborga olinishi lozim. 
Agar bunday xatolar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga 
olingan bo’lsa, unda auditor to’plangan dalillarning etarliligiga va 
rejalashtirilgan hamda qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga 
muvofiqligiga baho berishi zarur. «Sub’ekt rahbariyatining taqdimotlari» nomli 
580-sonli AXSga asosan oxirgi auditorlik dalillari sifatida xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt rahbariyatining taqdimoti auditor tomonidan olinadi va ishchi hujjatlar 
tarkibiga kiritiladi. 
Auditor sub’ekt rahbariyati moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha 
moliyaviy hisobot haqiqiy taqdim etilishi yuzasidan o’z ma’suliyatini tan 
olganligi va moliyaviy hisobot sub’ekt rahbariyati tomonidan tasdiqlanganligi 
bo’yicha dalil olishi lozim. Auditor rahbariyat bunday ma’suliyatni tan olishi va 
moliyaviy hisobotni tasdiqlashi yuzasidan dalilni direktorlar kengashi yoki 
shunga o’xshash idora majlisining tegishli bayonnomalaridan yoki sub’ekt 
rahbariyatining yozma taqdimotnomalaridan yoki imzolangan moliyaviy 
hisobotning nusxasidan olishi mumkin. 
Rahbariyatdan so’rab olinadigan yozma taqdimotlar, majmui yoki alohida 
ko’rinishda, moliyaviy hisobot uchhun muhim masalalar doirasi bilan 
cheklanishi mumkin. Muayyan moddalar yuzasidan auditor ular muhimligini 
tushunganligi to’g’risida sub’ekt rahbariyatiga xabar berish ehtiyoji paydo 
bo’lishi mumkin. 
Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarda audit o’tkazish paytida rahbariyat o’z 
tashabbusi bilan yoki aniq belgilangan so’rovnomalar bo’yicha auditorga juda 
ko’p taqdimotlar taqdim etadi. Bunday taqdimotlar moliyaviy hisobot uchun 

---

62 
muhim masalalarga tegishli bo’lgan taqdirda, auditor quyidagilarni amalga 
oshirishi lozim: 
a)
korxona ichidagi yoki uning tashqarisidagi manbaalardan 
tasdiqlovchi auditorlik dalillarini izlashi; 
b)
korxona taqdimotlari oqilonaligi va ular olingan boshqa auditorlik 
dalillariga, jumladan boshqa taqdimotlarga izchiligiga baho berish; 
c)
korxona taqdimotlarini tayyorlovchi shaxslar alohida masalalar 
bo’yicha qanchalik yaxshi xabardor ekanligini ko’rib chiqish; 
Auditor odatda, xizmat ko’rsatuvchi korxonalar taqdimotlari olinganligi 
holatini tasdiqlovchi dalillarni rahbariyat bilan qilingan suhbatlarni qisqa bayon 
qilish shaklida yoki sub’ekt rahbariyatining yozma taqdimotlari ko’rinishida 
ishchi hujjatlarga kiritadi. 
Sub’ekt rahbariyatining yozma ravishdagi taqdimotlari og’zaki 
tarzdagilardan 
yaxshiroq 
dalil 
hisoblanadi 
va quyidagi ko’rinishda 
rasmiylashtirilishi mumkin: 
a)
korxona rahbariyatidan yo’llangan xat-taqdimot ko’rinishida; 
b)
tegishli ravishda sub’ekt rahbariyati tomonidan tan olingan va 
tasdiqlangan korxonaning taqdimotlari auditor tomonidan tushunganligini 
bayon qiluvchi auditorning xati; 
c)
direktorlar kengashi yoki shunga o’xshash idoraning tegishli 
bayonnomalari yoki imzolangan moliyaviy hisobotning nusxasi. 
Korxona rahbariyati xat-taqdimotining asosiy elementlari: 
a)
korxona rahbariyatidan xat-taqdimotni so’rab, auditor ushbu xat 
uning nomiga yo’llanishi, aniq belgilangan ma’lumotga ega bo’lishi va 
tegishli ravishda sana qo’yilishi va imzolanishini so’raydi. 
b)
xat-taqdimotga, odatda, auditrolik hisoboti imzolangan sana 
qo’yiladi. 
c)
korxonaning xat-taqdimoti, odatda, asosan sub’ekt faoliyatiga javob 
beradigan, yaxshi bilim va ishonchga asoslangan holda, uning a’zolari 
tomonida imzolanadi. 

---

63 
Xizmat ko’rsatuvchi korxona rahbariyati auditor kerakli deb hisoblagan 
taqdimotlarni taqdim etishdan bosh tortsa, bu audit ko’lamini cheklash deb 
hisobanadi, va auditor o’z fikrini sharhlar bilan bildirishi yoki fikr 
bildirishdan voz kechishi lozim. Bunday vaziyatlarda auditor, odatda, audit 
paytida sub’ekt rahbariyati tmonidan qilingan boshqa barcha taqdimotlarning 
ishonchlilik darajasiga baho beradi va auditorlik hisobotiga rad etishning har 
qanday boshqa natijalarining ta’sirini ko’rib chiqadi. 
Audit natijalarini umumlashtirish bilan birgalikda auditor, auditrolik 
tekshiruvini yakunlash jarayonida audit dasturining barcha bandlari 
bajarilganligini tekshirishi lozim. 
Bundan tashqari audit natijalarini umumlashtirish jarayonida xizmat 
ko’rsatuvchi korxonalarda auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi tuziladi. 
O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida» gi Qonunida 
belgilanishicha: auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining borishi, 
buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga 
chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to’g’risidagi mufassal 
ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvi o’tkazish natijasida 
olingan boshqa axborotdan iborat bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
rahbariga, mulkdorga, qatnashchilarining umumiy yig’ilishiga yo’llangan 
hujjat (18-modda). «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risida 
auditorlik xulosasi» nomli 70-sonli AFMS ga muvofiq auditorlik 
hisobotining tarkibi quyidagicha: 
a)
nomi («Auditorlik hisoboti» va yoki «Auditrorlik tashkilotining 
hisoboti» degan har ikkala nom bir xil ma’noga ega); 
b)
adresat nomi; 
c)
kirish qismi; 
d)
ta’kidlash qismi; 
e)
yakuniy qism. 
Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni auditorlik tekshiruvidan 
o’tkazgan auditor tomonidan betma-bet imzolanishi kerak. Auditorlik 

---

64 
hisoboti auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga, buyurtmachining barcha 
zarur rekvizitlari ko’rsatilgan holda ko’rsatiladi. 
Auditorlik hisobotida kirish qismi ko’rsatiladi va kirish qismida 
auditorlik tashkilotining rekvizitlari, berilgan litsenziya raqami va sanasi, 
auditorlik tekshiruvida qatnashgan shaxslar va boshqalar ko’rsatadi. 
Shuningdek auditorlik hisobotida: 
-korxonadagi 
ichki 
nazoratning 
ahvolini 
tekshirish 
natijalari 
to’g’risidagi axborotlar; 
-xizmat ko’rsatuvchi korxona buxgalteriya hisobi va moliyaviy 
hisobotining ahvolini tekshirish natijalari to’g’risida axborotlar; 
-xizmat ko’rsatuvchi korxona tomonidan moliya-xo’jalik faoliyatini 
amalga oshirish chog’ida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish natijalari 
to’g’risidagi axborotlar. 
-soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lashning 
to’g’riligini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborotlar; 
-aktivlar saqlanishini tekshirish natijalari aktivlarni inventarizatsiya 
qilishga asoslanishi va ularning haqiqatda mavjudligi hamda butligi 
to’g’risidagi axborotlar ko’rsatiladi. 
Aditorlik hisobotining yakuniy qismida aniqlangan xato kamchiliklar va 
qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo’yicha auditorlik tashkilotining 
tavsiyalari hamda hamda xizmat ko’rsatuvchi korxonaning moliya-xo’jalik 
faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha maslahatlar va takliflari aks 
ettiriladi. 
Auditorlik hisobotini umumlashtirsh jarayonida auditorlik xulosasi ham 
hisobga olinadi. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi 
bo’lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot 
manbasi bo’lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar 
auditorlik xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik 
firmasiga ishonch bildiradilar. 

---

65 
O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunida 
belgilanishicha, auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to’g’riligi va 
buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan 
talablarga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining fikri yozma 
shaklda ifodalangan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotidan 
foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lgan hujjat. Auditorlik xulosasi auditorlik 
hisoboti asosida tuziladi. 
Auditorlik xulosasi uchta: kirish, ta’kidlovchi va yakunlovchi qismdan 
iborat bo’lishi lozim. 
1.
Kirish qismida quyidagilar ko’rsatiladi: 

auditorlik tashkilotining yuridik manzili va telefonlari; 

litsenziyasining tartib raqami; 
Xizmat ko’rsatuvchi korxona faqat auditorlik xulosasining yakuniy 
qisminigina manfaatdor shaxslarga taqdim qilishi lozim. Shu munosabat 
bilan auditorlik xulosasining tahliliy qismi va yakuniy qismi alohida 
imzolanishi va muhrlanishi mumkin. Auditorlik xulosasining uchta turi 
mavjud: 
a)
ijobiy auditorlik xulosasi; 
b)
salbiy auditorlik xulosasi; 
c)
xulosa tuzishdan voz kechish. 
Ijobiy auditorlik xulosasida buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobot 
ko’rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. 
Qoidaga ko’ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xizmat 
ko’rsatuvchi korxonaning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holati va 
sodir etilgan moliya-xo’jalik muomalalarining O’zbekiston Respublikasi 
qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga 
kelgan vaqtda tuzilishi lozim. 
Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy 
ahvoli to’g’risida ishonarli ma’lumot bermagan va buxgalteriya hisoboti 

---

66 
hamda uning moliya-xo’jalik faoliyati hisobi amaldagi me’yoriy qonunchilik 
talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi.