Ikinci səviyyədə şəxsiyyət artıq sözün həqiqi mənasında
özünü subyekt kimi təsəvvür edir. O öz hərəkətlərinin məqsəd və
motivlərini şüurlu surətdə müəyyənləşdirir, onların törədə biləcəyi
nəticələri irəlicədən görə bilir. Bu səviyyədə o özündə kortəbii qərarlaşan
xassələri dəyişdirir. Malik olduğu imkanları sosial vəzifələr və tələblər ilə
uyğunlaşdırır.
Üçüncü səviyyədə artıq şəxsiyyət öz həyat yolunun həqiqi
subyekti rolunu oynayır. O bu həyatı yaşadığı tarixi dövrün miqyasları və
vəzifələri ilə ölçür. Burada şəxsiyyətin fərdiliyi və təkrarolunmazlığı kimi
keyfiyyətlər ictimai- tarixi mənada ön plana keçir.
Şəxsiyyətin davranışı və hərəkətləri iradə azadlığı və determinasiya
problemləri ilə sıx bağlıdır. Bununla əlaqədar göstərilməlidir ki,
şəxsiyyətin bütün davranışları müəyyən amillərlə şərtlənir. Lakin
şəxsiyyət subyekt kimi çıxış edir. Bu o deməkdir ki, o öz hərəkətləri ilə
yeni determinasiya sistemi yaradır. Buna görə də
şəxsiyyətin inkişaf və fəallıq dərəcəsi nə qədər yüksəkdirsə o, bir o qədər çox azadlığa malik olur . Bununla yanaşı qeyd olunmalıdır ki, şəxsiyyətin inkişaf dərəcəsi
təkcə onun azadlıq səviyyəsi ilə deyil, həm də həyat fəaliyyətini
cəmiyyətin qarşısında duran vəzifələrə necə uyğunlaşdırması ilə ölçülür.
Qeyd edək ki, azadlıq və zərurət anlayışları bir- birilə ayrılmaz
əlaqədə çıxış edir. Fəlsəfi fikir tarixində bu iki anlayışın qarşılıqlı
münasibətini açmaq cəhdləri çox olmuşdur. Bu təsadüfi deyildir: azadlıq
və zərurət, onların nisbətinin müəyyənləşdirilməsi insanların gündəlik
fəaliyyət və davranışı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Odur ki, müxtəlif
dövrlərdə yaşamış filosoflar bu məsələni həll etməyə çalışmışlar. Lakin
onlar ya azadlıq və zərurəti bir- birinə qarşı qoymuş, ya da onlardan hər
hansı birini mütləqləşdirərək, digərini lazımi qiymətləndirməmişlər.
Bu anlayışların nisbətini düzgün müəyyənləşdirmək şəxsiyyət
azadlığı, şəxsiyyətin öz hərəkətləri üçün əxlaqi və hüquqi məs„uliyyəti
kimi məsələləri ayırd etmək üçün çox vacibdir.
Bəzən şəxsiyyət azadlığı konkret məzmundan ayrılıqda götürülür,
ruhun öz- özünü müəyyən etməsi, iradə azadlığı, xarici mühit və şəraitdən
asılı olmayaraq fəaliyyət göstərmək imkanı kimi göstərilir. Bu nöqteyi-
nəzərə görə azadlıq şəxsiyyətin cəmiyyətdən asılı olmaması, mütləq
mə„nada müstəqil olması deməkdir. Əslində