Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

Oqim hajmini rostlashda grafik usulida hisoblashlar. 
G rafik 
usulida hisoblashlar yaqqol ko'rgazm alilikka ega b o 'lib , oqim
hajm ini rostlash jarayonining negizini yaxshiroq tushunishga 
yordam beradi. Bu usul taxminiy, qo'shim cha hisoblashlarda ham da 
alohida murakkab suv xo'jaligini loyihalashlarda qo'llaniladi. Grafik 
usul asosida oqim ning va suvga bo'lgan talabning egri chiziqlarini

---

tuzish yotadi. U larxronologik ketma-ketlikda oqim hajmini, suvga 
bo ‘lgan talabni yoki ular farqiarining o'sib borishida ko'rsatiladi.
Oqim hajm ining integral egri chizig'ini chizish u ch un oqim
gidrografining hisobli ta ’m inlangalik m iqdoridan foydalaniladi 
(5 .4 -ra sm , a ).A s o s i 
d t
va balandligi 
Q
b o 'lg a n e le m e n ta r 
bo 'lak chan in g m aydoni elem en tar oqim hajm iga teng, y a’ni 
dW =Q dt. Oqim hajmi t. vaqtda boshidan hisoblanganda (5.4-rasm, 
b)
teng bo'ladi:
h
K , =
f 
Qdt
(5.31)
0
0 -t,, 0 -t2,...0 -tn vaqt oralig'idagi 
W v W2, 
Wn
oqim hajm i 
ketm a-k et hisoblanib, q ato r nuqtalari to 'g 'ri burchakli 
W, t
koordinat sistem asiga qo'yiladi. Bu nuqtalarni birlashtiruvchi 
chiziq integral egri chiziq deyiladi. U oqim ning ko'rilayotgan 
vaqt oralig'idagi o'sib boruvchi yig'indisini ifodalaydi va oqimning 
to 'liq integral egri chizig'i deb ataladi.
C hegarajangan vaqt At vaqt oralig'idagi oqim hajmi teng bo'ladi 
AJVt = Q A tt,
bu yerda 
Q
- A/, vaqt oralig'idagi o'rtacha suv sarfi,
i=n
unda oqim yig'indisi 
Wi(l) = ' ^ Q iti
ga teng bo'ladi.
T o 'g 'ri burchakli k oordiM talarda to 'liq integral egri chizig'i 
quyidagi xususiyatlarga ega (5.4-rasm):
1. Egri chiziqdagi h ar bir ordinata kuzatish vaqtidan boshlab 
to belgilangan vaqtgacha oqim ning yig'indisiga teng.
2. Egri chiziqdagi ikki nuq ta o rd in ata la r farqi 
At.
vaqt
oralig'idagi oqim hajm ini 
AfV,
ifodalaydi.
3. Egri chiziqda A va В nuqtalarni birlashtiradigan kesma 
abssissa o'qiga hosil qiluvchi 
AtA B
oralig'ida
o'rtacha suv sarfiga 
Q
teng:
= 
= 2
(5-32)
4. В nuqtani A nuqta bilan birlashtirganda kesm a urulm aga 
aylanadi va uning abssissa o 'q i bilan burchagini tangensi urilm a 
nuqtasidagi suv sarfiga QA teng
= ^ = Q
a
(5.33)
204

---

Integral egri chiziq b o 'y ich a (5.32), (5.33) form ulalardan 
foydalanib, suv sarflarini aniqlash m um kin, agar 1 m 3 va 1 s 
bir xil m asshtabda b o 'lsa, lekin suv hajm i k o 'p o 'z garu vch an
bo'lganligi sababli am aliyotda kam uchraydi.
Agar hajm m asshtabi 
M
w \ a vaqt m asshtabi 
M l
b o 'lsa 5.32-
fo rm u la d a n
B C
va 
A C
b o 'la k la rn in g u zu n lig i 
B C - At/m ,
ko'rinishida bo'ladi.
U larni (5.32) form ulaga kiritam iz, bu nda
t g q > , = $ = ( A ^ / l v ) / < W M ) - 5 £
(5.34)
Qm'/s
5.4-rasm.
Oqim gidrografi 
(a),
to'liq integral egri chizig'i. (
b
), va 
nurli masshtab(i/). 
g
yoki
Q =
t g c p ^
(5.35)
T o 'liq integral egri chizig'ini chizishda oldind an tuzilgan 
yordam chi jadvaldan yoki nurli m asshtabdan foydalaniladi.
N urli m asshtab bu maxsus chizm a bo 'lib , suv om boriga oqib 
keladigan suv hajm ini yoki ta la b b o 'y ic h a suv o m b o rid an
chiqadigan hajm ni ketm a-k et yig'ib borm asdan to 'liq integral 
egri chizig'in i chizishga im kon yaratadi.

---

N urli m asshtab chizishda 0 ’ nuqtadan (nurli m asshtabning 
polyusi) to 'g 'ri chiziq chiziladi va unga