Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ula
- so‘zida bu qolipdagi yasalish yo‘q. Uning o‘zagi – ul . Qidimgi turkiyda ul – “asos, tag-tug”; ula- – “asosini biriktir-, bog‘la-” degani. Hozirgi o‘zbek tilidagi qutïl, qutqar so‘zlarini morfemaga bo‘lish mumkin emas. Lekin tarixan ular morfemalarga bo‘linadi: qut-ï-l, qut-qar . Keyingi so‘zdagi -qar fe’l yasovchi qo‘shimcha, masalan, bašqar ham shu qolipda yasalgan. Qadimgi turkiyda qut bir qancha ma’nolarda qo‘llangan. Shulardan biri “qut, baxt” ma’nosi. Masalan, Yusuf Xos Hojib dostonining oti “Qutadğu bilig” shundan olingan, “Qutga, baxtu saodatga yetkazuvchi bilim” degani. Qut so‘zi “erk, ozodlik” ma’nosida ham qo‘llangan. Masalan, qadimgi turk eposi “O‘g‘uzxoqon” dostonida shunday jumla bor: Men seŋä bašïmnï qutumnï berä-men (OD.22.6). Buni ruschaga “Я отдаю тебе свою голову, свою душу” deb o‘girganlar (DTS.471). Aslida, bu jumladagi qut ni “jon” (“душа, жызненная сила, дух”) deb emas, “erk, ozodlik” deb anglamoq kerak. Matndagi bašïmnï qutumnï – juft holatda “erkimni” degan ma’noni beradi. Bu o‘rinda xonga bosh egish, taslim bo‘lish to‘g‘risida so‘z bormoqda. Shunga ko‘ra, matnni “Men senga erkimni beraman” deb o‘girgan ma’qul. Ana shunda “senga erkimni beraman; senga bo‘yunsinaman” degan ma’no kelib chiqadi. Hozirgi o‘zbek tilidagi qutïl, qutqar ham o‘sha so‘zdan: qutïl – “ozod bo‘l-”, qutqar – “ozod qil-” degani. Qadimgi turklarning shunday maqoli bo‘lgan: Er qutï beliŋ, suw qutï teriŋ (Arat 1991,274). Buni ruschaga “Достоинство 133 мужа – в страхе, ценность воды – в глубине” deb tarjima qilganlar (DTS.94). Uyg‘urcha tarjimasida bu maqolni “Erning quti (baxti) qo‘rqmaslikda, suvning quti cho‘ngqurlikda” deb o‘girganlar. Ushbu qadimgi turk maqolida qut – “quvvat, kuch- qudrat” ma’nosidadir. Shunga ko‘ra maqol “Erning (yigitning) jasurligi qutqu chog‘ida (to‘s-to‘palonda) bilinadi, suvning qudrati tubida (bilinadi)” degan ma’noni beradi. So‘zning morfem tarkibi matn yaratilgan davr me’yorlariga tayanib belgilanadi. Tarixiy taraqqiyot, til me’yorlarining harakatlanishi oqibatida ba’zan o‘zak, ba’zan esa qo‘shimchalar qo‘llanmay qo‘yishi mumkin. Ba’zida ikkalovi unutilib, bir komponentga birikib ketadi. Natijada ularni ma’noli qismlarga bo‘lishning iloji qolmaydi. So‘zning bunday holatini tevarak-borliqdagi ayrim kristallarga mengzash o‘rinli. Tabiatdagi ayrim qattiq moddalar qachonlardir suyuq yoki yumshoq holatda bo‘lgan, hozir ular zaranglashib, bo‘linmas holga kelib qolgan. Tilda me’yoriy, odatiy holatlar bilan bir qatorda, tarixiy holatni ko‘rsatuvchi, lekin hozir harakat qilmaydigan relikt (qoldiq) hodisalar ham uchrab turadi. Bu hodisa so‘zning morfem tarkibiga ham aloqali. Xuddi shunday relikt holatlar hozirda “kristall” holiga kelib qolgan so‘zning o‘zagi, unutilgan qo‘shimchasi yoki har ikki komponenti bo‘luvi mumkin. Til tarixidagi bu hodisa lug‘at tarkibidagi katta bir qatlamning etimologiyasi, tarixiy ko‘rinishi, morfem qurilishini aniqlashga to‘sqinlik qiladi. Biz ularning qanday yasalgani, morfema deya chamalayotgan uzvning ma’nosini, hozirgi turishida qay bir tovush o‘zgarishiga uchraganini bilavermaymiz. Tekshiruvlar ulardan ayrimlarining ildizlarini ochishga imkon beradi, xolos. Masalan, hozirgi qazaq so‘zini olaylik. Olimlar uning kelib chiqishini turlicha izohlaydilar. Bizningcha, bu so‘z qazğaq dan kelib chiqqan. Bu so‘zda “bo‘linish, ajralish” ma’nosi bor. 134 Keyinchalik tovush tushish hodisasi yuz berib, hozirgi ko‘rinishiga kelib qolgan (boshdagi qazğaq ning ham tub ma’nosi shunday). Qiyoslang: KTT.34 da: qazaq – uysiz-joysiz. Yana qiyoslang, KTT.22da: qazğan – Kitobda qayd etilishicha, buni qazan shaklida ham talaffuz qilganlar. Yozma yodgorliklar grammatik jihatdan tahlil qilinganda so‘zlarni morfemalarga ajratishda zamonaviy me’yorlarga asoslanib (ya’ni hozirgi o‘zbek tili normalariga tayanib) emas, balki bitiglar yaratilgan davr tilining grammatik normalariga tayangan holda ish ko‘riladi. Morfema tahlilida yasama so‘zning qay ma’nodan hosil bo‘layotganligini bilish ham muhim. Masalan, hozirgi küylä- so‘zi ikki morfemaga ajratiladi ( küy-lä ). Biroq ushbu yasama so‘z “ohang” ma’nosidagi küy dan yasalayotgani yo‘q. Buning isbotini yozma manbalar misolida ko‘rib chiqaylik. Alisher Navoiy “Muhokamatu-l-lug‘atayn”da hozirgi “ohang, kuy” ma’nosidagi küy ni kök shaklida keltirgan. Navoiy asarlari bo‘yicha tuzilgan “Abushqa” lug‘atida kök dan yasalgan köklä - // köktä - fe’liga keng izoh beriladi. Kitobda muallif köklä - fe’lining ma’nosi to‘g‘risida shunday yozadi: Köklä – kāflar kāf-i ’arabîdur. Amr edüp sāz čal ma’nāsïnadur ... (DDT.369). Kitobda muallif ushbu fe’lning köktä variantini ham bergan. Ayni so‘zga o‘rnak sifatida “G‘aroyibu-s-sig‘ar”dan bir bayt hamda Navoiyning “Muhokamatu-l-lug‘atayn”da kök ning ma’nolari to‘g‘risida yozganlarini keltiradi (o‘sha kitob, 369–370). Lug‘atda kök so‘zi ham bu daxï sāz čalmaq ma’nāsïnadur deb izohlanib, unga misollar berilgan (o‘sha kitob,369). Mavlono Lutfiy qalamga solgan quyidagi tuyuqda ham ayni ma’no mujassam: Tüz, begim, bu damda suhbat kökini, Tut ayağ, kes dard-u ğamnïŋ kökini. İlgiŋdin gar kelsä bašqa tut ayaq, 135 Közgä ilmän dunyānïŋ yer-kökini. Birinchi misradagi kök – “avj” ma’nosida ( suhbat köki – “suhbatning yoqimlisi, dil tortuvchi suhbat”), ikkinchi misradagi kök – ildiz, so‘nggi satrdagi kök esa “osmon”dir. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asarida Navoiy qayd etgan “ohang” anglamidagi kök so‘zi kög (yoki küg ) shaklida, “osmon” ma’nosidagi so‘z esa kök shaklida qo‘llangan. Bunday xulosa qilishimizning sababi quyidagicha: Mahmud Koshg‘ariy “she’rning vazni, o‘lchovi” ma’nosidagi kög ni izohlar ekan, uning “yumshoq kof (ya’ni jarangli [g]) bilan” talaffuz etilganini ta’kidlaydi (MK.III.144). “Osmon, ko‘k” ma’nosidagi so‘zni esa “qattiq kof (ya’ni jarangsiz [k]) bilan” talaffuz qilingan ( kök ) deya qayd etadi (MK.III.146). Muhimi shundaki, Mahmud Koshg‘ariy o‘z devonida kög (~ küg ) so‘zini ikki ma’noda qo‘llaydi: 1) she’r, she’r turi, she’riy o‘lchov, nazm; 2) kuy, ohang. Asarda ushbu so‘zning har ikkala ma’nosiga misollar berilgan: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|