O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

2.Buxgalterlik hisobining tashkil etilishini o’rganish. 
Auditor korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirishni boshlashdan oldin buxgalterlik 
hisobi qanday tashkil etilganligi va yuritilayotganligini o’rganishi lozim. Bunda u korxonada 
qo’llanilayotgan nazorat vositalarini o’rganadi va baholaydi, ular asosida taxmin qilinayotgan 
auditorlik amallarining mazmuni, miqyosi va qilinadigan xarajatlarni aniqlaydi.
Eng muhimi, auditor amaldagi buxgalterlik hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi 
sub’ektning xo’jalik faoliyatini ishonarli aks ettirishi hamda tekshirilayotgan korxonadagi mavjud 
nazorat vositalariga qay darajada tayana olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Shuningdek, hisob 
tizimini, ya’ni hujjatlar aylanish reja-grafigining tuzilishini, buxgalteriya xodimlarining xizmat 
vazifalari qanday taqsimlanayotganligini ko’rsatishi, korxonaning asosiy muomalalarini aks ettirish 
uchun qanday schyotlar korrespondentsiyalari (o’zaro bog’lanishlari) qabul qilinganligi va qanday 
hisob registrlaridan foydalanilayotganligi kabi masalalarni bayon qilish lozim.
Ko’pchilik auditorlar hisobni tashkil etish va uni yuritish uslubiyoti standart, 
markazlashtirilgan holda tartibga solishga bo’ysundirilgan va shuning uchun uni bayon qilishga 
ehtiyoj sezilmaydi degan noto’g’ri fikrga ega. Ular bunday fikrga asoslanib auditni 
rejalashtirishning bu qismiga etarli e’tibor bermaydilar. Bunday yondoshuvga yo’l qo’yib 
bo’lmaydi, chunki markazlashtirilgan tizim shunga olib keladiki, unda turli korxonalar nafaqat o’z 
xususiyatlarini, balki namunaviy schyotlar va registrlar nomi ostida ham xatolarini yashiradilar. 
Masalan, 1010-1090 «Materiallar» schyotlari bo’yicha qoldiqlarni balansda hisob baholarida aks 
ettirish hollari ko’p uchraydi. Hisob yuritish siyosatidagi «ishlab chiqarish zaxiralarining hisobi 
ularning o’rtacha sotib olish bahosi bo’yicha yuritiladi» degan yozuv ostida nafaqat o’rtacha 
miqdorlarni hisob-kitob qilishning xilma-xil usullari, balki ulardan to’g’ridan-to’g’ri voz kechish va 
materiallarni korxona uchun eng qulay bo’lgan baholarda hisobdan o’chirish va shunga o’xshashlar 
yashirinishi mumkin. Buxgalteriya xodimlari korxonada yuritiladigan oborot vedomostlari va 
shunga o’xshashlarni jurnal-orderlar deb tushunib, hisob jurnal-order shaklida yuritilishini 
tasdiqlashlari ham mumkin.
Buxgalterlik hisobi tizimini bayon qilish quyidagi hujjatlarni o’z ichiga olishi mumkin: 
auditor axborot olishni rejalashtirgan asosiy xodimlar familiyalari ko’rsatilgan korxona 
buxgalteriyasining tashkiliy tuzilmasi; tashkiliy tuzilmada ko’rsatilgan har bir xodimning vazifalari 
va mas’uliyatlarining bayoni; hisob tsiklining muhim uchastkalari bo’yicha hujjatlar aylanish reja-
grafigi; hisob tsikllari yo’nalishida namunaviy muomalalar bo’yicha provodkalar bayoni; bir 
martalik muomalalar va xato bo’lish ehtimoli yuqori bo’lgan muomalalar «o’zining» firmalari, 
mavozalari, komissiya va konsignatsiya shartnomalari, qo’shma faoliyat shartnomalari, lizing) 
bo’yicha schyotlar korrespondentsiyalari bayoni; hisob yuritish siyosatidagi yoki ayrim schyotlarni 
yuritish qoidalarida me’yordan chetga chiqishlar; hisobot ma’lumotlarini tekshirishning nazorat 
varaqasi. So’nggi hujjat auditorning talabi bo’yicha mijoz tomonidan tuziladi. Unda hisobotning 

---

butunligicha ham, qisman ham tekshirishga tayyor ekanligi mijozning ushbu tekshirishni texnik 
jihatdan qay darajada ta’minlay olishi so’raladi.
Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining tashkil etilishi hamda holatini tekshirishda 
quyidagilardan foydalanadi: 
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»
gi O’zbekiston Respublikasi qonuni, O’zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, Buxgalteriya hisobining milliy standartlari, Mahsulot (ish, 
xizmat)lar tannarxiga qo’shiladigan, mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) 
xarajatlarning tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom, yuqori 
tashkilotlarning yo’riqnoma, Nizom va ko’rsatmalari; Korxonaning hisob yuritish siyosati.
Hukumat, moliya va statistik organlarining me’yoriy hujjatlari bilan bir qatorda, 
o’rganilayotgan sohadagi tekshirilayotgan korxonalarning xususiyatlarini ifodalaydigan ta’sis 
hujjatlariga alohida ahamiyat beriladi.
Mazkur masala bo’yicha auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: 
Buxgalterlik hisobini tashkil etish va yuritishga doir yo’riqnomalar va ko’rsatmalar 
schyotlar rejasini qo’llashning to’g’riligi: hisobning jurnal-order yoki jadval avtomatlashtirilgan 
shakllaridan qo’llaniladigan shaklni yuritish qoi-dalariga rioya qilinishi; dastlabki hujjatlarning 
buxgalteriyaga o’z vaqtida kelib tushishi va hujjatlar tashkil etilishi: hisob registrlarining o’z 
vaqtida va to’g’ri qo’llanilishi sintetik hisob ma’lumotlarining analitik hisob ma’lumotlariga mos 
kelishi: dastlabki hujjatlarga avtomatlashtirilgan ishlov berish usullarining qo’llanili-shi (ish haqi, 
materiallar, ishlab chiqarish xarajatlari va sh. k.) ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishning 
to’g’riligi; davr xarajatlarini hisobga olishning to’g’riligi; ishlab chiqarishga sarflangan 
materiallarni baholashning to’g’riligi; balansdagi barcha moddalarning inventarizatsiya qilinishini 
to’g’ri tashkil etilishi, shuningdek, inventarizatsiyani va uning natijalarini hisob va hisobotda o’z 
vaqtida hamda to’liq aks ettirilishi: bosh buxgalter tomonidan materiallar, moliyaviy va mehnat 
resurslaridan foydalanish, buxgalterlik hisobini tashkil etish va yuritishning qonuniyligi ustidan 
nazorat o’rnatilishi; banklarga, soliq organlariga, aktsiyadorlarga va boshqalarga taqdim etiladigan 
balans va boshqa hisobot shakllariga buxgalterlik hisobi ma’lumotlarining to’g’ri kelishi; byudjet 
bilan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtidaligi; foyda (daromad)ni aniqlashning to’g’riligi; 
foydani taqsimlash va rezervlar yaratishning to’g’riligi.
Bulardan tashqari auditor quyidagilarni ham tekshirishi zarur: 

buxgalteriya apparati ishining to’g’ri tashkil etilganligi; 

buxgalteriya xodimlari lavozim yo’riqnomalarining mavjudligi; 

bajarilgan ish uchun har bir xodim javob beradigan qilib, xizmat vazifalarining 
buxgalteriya xodimlari o’rtasida taqsimlanganligi; 

auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan tashkilot (firma) rahbariyati tomonidan ishni 
bajaruvchi mansabdor shaxslar, ombor mudirlari, mexaniklar va boshqalar)ning dastlabki hisobotlar 
va hujjatlarni taqdim etish grafigining tasdiqlanganligi, grafikka rioya qilish ustidan nazorat 
o’rnatilishi va uni buzgan aybdor shaxslarga nisbatan intizom choralari va boshqa choralarning 
qo’llanilishi; buxgalteriya ichida ayrim ish turlarining bajarilish muddatlari ko’rsatilgan, hujjatlar 
aylanishi grafigining borligi (ish haqi hisob-kitobi vedomostlari, moddiy qiymatliklar harakatining 
yig’ma vedomosti, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblash vedomosti, hisob 
registrlarini yakuniy (yillik) hisobotlari tuzish); buxgalteriya xodimlari joriy ish jarayonida zarur 
bo’lgan, tegishli qo’llanmalar, yo’riqnomalar va hisob-kitob jadvallari bilan ta’minlanganligi; 

bosh buxgalter tomonidan unga to’liq berilgan moliyaviy nazoratchilik huquqlarining 
amalga oshirilishi, buxgalterlik hisobi va hisobotiga doir bosh buxgalterning farmoyishlari, 
shuningdek, xususan moliya-xo’jalik muomalalarini rasmiylashtirish va talab qilinadigan huj-jatlar 
va ma’lumotlarni buxgalteriyaga taqdim etish, korxonaning barcha xodimlari uchun majburiyligi 
kabi korxonadagi ichki tartibga rioya qilinishi, yuqorida ko’r-satilgan hisob, hisobot va moliyaviy 
nazorat masalalariga doir bosh buxgalter farmoyishi va ko’rsatmalarining bajarilmaganligi yoki 
buzilganligi uchun aybdor xodimlarga nisbatan audit o’tkazilayotgan korxona rahbariyati 
tomonidan xayfsan yoki mukofotdan (to’liq yoki qisman) mahrum etish choralarining qo’llanilishi; 
buxgalteriya xodimlari bilan boshqa bo’linmalar o’rtasida o’zaro munosabatlarining to’g’ri yo’lga 

---

 
qo’yilganligi, bosh buxgalter boshqa bo’linmalar rahbarlari bilan hamkorlikda audit o’tkazilayotgan 
korxona moliyaviy xo’jalik hisobi, hisobo-ti ma’lumotlariga asosan tahlil qilishi; 

balansning asosiy materiallar, pul mablag’lari va hisob-kitob moddalarini 
inventarizatsiya qilish; buxgalteriya hisobotlari va balanslari to’g’risidagi Nizomda belgilangan 
tartibi va muddatlariga rioya qilinishi; o’tkazil-gan inventarizatsiya va uning sifati qandayligi, 
inventarizatsiya natijasida barcha balans moddalari haqqoniy-ligining ta’minlanganligi; 

buxgalterlik hisobi va nazoratning tashkil etilishi pul mablag’lari va material 
qiymatliklar kamomadi, etishmovchiligi va noqonuniy sarflanishi va boshqa kamchilik hamda 
suiste’mol qilishlarning oldini olishni ta’minlashi, dastlabki hujjatlarni sifatli rasmiylashtirish va 
ularning ishonarliligi ustidan puxta nazorat o’rna-tish; xo’jalik muomalalarini, pul mablag’lari va 
mulklar, material qiymatliklar mavjudligi va saqlanishini davriy inventarizatsiyasi va to’satdan 
o’tkazilgan tekshirishlar natijalari va shu kabilar; 

tuzilgan davriy va yillik hisobotlar ma’lumotlarining buxgalterlik va statistik hisobot 
ma’lumotlariga to’g’ri kelishi.
Har bir auditor, garchi bitta auditorlik tekshiruvida to’liq ishtirok etgan bo’lsa ham, 
buxgalteriya hisobini tartibga solish va soliqqa tortishning mavjud tizimida istalgan xo’jalik 
yurituvchi sub’ekt buxgalterlik (moliyaviy) hiso-botining u yoki bu darajadagi xatolarga yo’l 
qo’ymasligi o’ta murakkab ekanligini tushunib etadi.
Auditor bunday xatolarni aniqlaganida quyidagi vazifalarni hal etishi lozim: 

buxgalterlik hisobotidagi xatolarning bayonini yozish; 

buxgalterlik hisobi va hisobotini tashkil etish hamda yuritishning qonunchilik bilan 
belgilangan qoidalari xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari tomonidan bilmasdan yoki ataylab 
buzilgan hollar aniqlanganida auditorlik tashkiloti qanday ish tutishi xususiyatlarini aniq-lash; 

buxgalteriya hisobotining ishonchliligiga ta’sir qiladi-gan xatolar auditor tomonidan 
aniqlanganligi munosabati bilan xo’jalik yurituvchi sub’ekt va auditorlik tashkiloti mas’uliyatlarini 
bir-biridan ajratib belgilash; 

buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning buzib ko’rsatilish xavf-xatari omillarini 
aniqlash.
Ko’pincha auditor audit o’tkazish chog’ida buxgalterlik (moliyaviy) hisobotlarga qanday 
maqsadlarda ataylab xatolar kiritilganligini aniqlashga urinib, unga xos bo’lmagan funktsiyalarni 
zimmasiga olishga harakat qiladi (balki buxgalterlik hisoboti ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni 
chalg’itish uchun g’arazli maqsadlar ko’zlangan bo’lishi mumkin).
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining buxgalterlik hisobotida xatolar paydo bo’lishiga 
olib keladigan, ataylab qilingan hatti-harakatlari (yoki loqaydliklari) to’g’risida xulosa qilish faqat 
vakolatli organ tomonidan amalga oshirilishi mumkinligini auditor hisobga olishi zarur. Auditor 
uchun aniqlangan xatolarning ahamiyatli yoki ahamiyatsiz ekanligini aniqlash ham muhim 
hisoblanadi. 
Har bir auditor o’z tajribasidan kelib chiqib, muayyan tekshiriladigan korxona uchun 
buxgalterlik hisobining qaysi bo’limlari eng xatarli ekanligini yaqqol tasavvur qilib, auditni 
rejalashtirishda o’z ishini shunday tarzda ehtiyotkorlik bilan qilishi kerakki, noto’g’ri auditorlik 
xulosasi tuzish va taqdim qilish xavf-xatari imkon qadar kamaysin.
Agar rahbariyatga taqdim qilingan axborotlar natijalari bo’yicha buxgalterlik hisobotiga tegishli 
o’zgartishlar kiritilmagan bo’lsa, u holda auditor audit jarayonida aniqlangan buxgalterlik hisobotidagi 
buzib ko’rsatilgan faktlar to’g’risidagi ma’lumotlarni auditorlik xulosasiga kiritishi kerak.
Auditorlar ham, tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ham, shuni 
unutmasliklari zarurki, buxgalterlik hisobotlarini ataylab yoki bilmasdan buzishlarning yuzaga 
kelishi uchun; shunday xatolarning oldini olish bo’yicha choralar ko’rilmaganligi uchun; ularni 
bartaraf qilmaganligi yoki kechikib to’g’rilaganligi uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlari 
javobgardir.
Auditorlik tashkiloti esa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yozma ravishda taqdim 
qilinadigan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasida buxgalterlik hisobotining ishonchliligi 
to’g’risida ob’ektiv va asoslangan fikr bildirganligi uchun javobgar hisoblanadi.

---

Auditor xo’jalik faoliyatini tekshirishda quyidagilarni tahlil qilishi lozim: 
-
korxonaning o’z ustav faoliyati va xo’jalik dasturining bajarilishi; 
-
ustav kapitalini tashkil etishning to’g’riligi va uning o’z faoliyati maqsadlariga muvofiq 
ishlatilishi; 
-
korxonada mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini 
ishonarli, tezkor hisobga olishning tashkil etilishi, tayyor mahsulotlar etkazib berish 
majburiyatlarining bajarilishini hisobga olgan holda korxona xodimlari tomonidan belgilangan 
tartibga rioya qilinishi; 
-
mahsulotlarni to’liq va o’z vaqtida etkazib bermaganlik natijasida ko’rilgan yo’qotishlar 
(jarimalar, peniyalar, neustoykalar va boshqalar); 
-
chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilashga doir ko’zlangan tadbirlarning bajarilishi; 
mahsulot sifati ko’rsatkichlari, brak va sifatsiz mahsulot etkazib berganlik uchun ko’rilgan zararlar; 
-
mahsulot chiqarish ritmi, ritmsiz ishlash sabablari, sutkalik grafiklar bajarilmasligi oqibatida 
ko’rilgan zararlar; 
-
xom ashyolar, materiallar va ishlab chiqarish chiqitlaridan oqilona foydalanish; 
-
korxona jamoasi maqsadlarning tizimi, har bir xodimga vazifalarning oqilona taqsimlanishi; 
-
ham iqtisodiy, ham ijtimoiy maqsadlarga etishishda barcha xodimlar (ishchidan tortib bosh 
direktorgacha) iqtisodiy manfaatlarni ta’minlaydigan mehnatga haq to’lash tizimi; 
-
mahsulot chiqarish va sotish haqidagi hisobot ma’lumotlarining buxgalterlik hisobi va 
dastlabki hujjatlar ma’lumotlariga to’g’ri kelishi; 
-
mahsulotlar hisobotiga hisobot davrida tayyorlanib tugallanmagan mahsulotlarning 
kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo’shib yozish hamda chalkashliklarga yo’l 
qo’yilmaganligi.