Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

7. BA R C H A BORLIQ Q A N D A Y QILIB U N D A N
SODIR BO'LGANI H AQ ID A SO'Z
Ilk borliq sh u n d ay borliqki, u n d a n b a r c h a borliq vujudga 
keladi. C h indan h a m Ilk borliqning qay vaqtdan beri borligidan 
bosh lab , u n d a n n im a yuzaga kelishi, b arc h a borliq inson 
orasidagi bog'liqlikm i yoki U n in g ixtiyori bilanm i, - bizga 
m a ’lum b o 'lg an borliq hislar orqali bilinadimi yo b u r h o n -
isbotlar bilan bilinadim i - (shularni q am ra sh i kerak.) U n d a n
vujudga kelgan narsaning borlig'i shundayki, u b o sh q a bir 
n arsan in g borligiga kerak b o 'lg a n fayzning natijasidir. Ilk 
borliqdan b o sh q a b o 'lg an h a r q a n d a y bir n arsaning borligi 
uning o 'z in in g borligidan sodir bo 'lad i. Shu nuqtai n a z a rd a n
u n d a n vujudga kelgan n arsan in g borligi Ilk bo rliq d an kelib 
chiqadi, bu esa uning o 'z in in g borlig'ining niho n iy sababchisi 
degan gap emas. Bu xuddi B irinchining borlig'i misoli bir 
o 'g 'iln in g borligiga o ta -o n a si borligi sabab bo'lgani kabidir. 
Bu deg a n s o 'z (Birinchi B orliqdan) yuzaga keladigan narsa 
ko'p incha unga qandaydir mukammallik keltiradi. Misol uchun,
20

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
b i z b i r o v g a p u l b e r d i k , b u n i n g e v a z i g a b i z u l a r d a n
m i n n a t d o r c h i l i k e sh itd ik yo b o ‘lm asa q a n d a y d ir b o s h q a
y a x s h ilik la r k o l rdik. Bu b ila n biz o ‘z i m i z d a q a n d a y d i r
b a rkam ollik paydo qilamiz. D e m a k , ilk borliqning borligi 
b osh q a h a r q an d a y bir n arsaning borligi u c h u n e m a sd ir va 
b osh q a bir n arsaning borligining o lzi ham unin g borligini 
m aq sad qilib olib, usiz yashay olm aydi. C h u n k i agar sh u n d ay
b o 'lg a n d a edi, bu h olda unin g borligi tashqi bir sababga ega 
b o 'lg a n bo'lardi. Shu bilan u bosh q a Birinchi Sabab b o 'la
olmasdi.
U n d a n tash q ari b o s h q a la r g a m avjudlikni b erib, unin g
o 'z id a n a w a l paydo b o 'lm a g a n barkam ollikka erishmaydi. Bu 
xuddi pul berib yo bosh q a biror bir narsa berib, un in g evaziga 
la z z a t yoki m i n n a t d o r c h i l i k , yo u s t u n l ik , yo b o 'l m a s a
yaxshiliklardan birortasiga ega boMishga o 'x sh a b ketadi. Bu 
n arsa la rn in g h e c h biri birin ch i borliq bilan so d ir bo'lishi 
m u m k in em as, chu n k i bu u n in g birinchiligini va aw alligini 
b arc h a so h a d a xarob qilgan b o 'la rd i va u o 'z id a n tashqarida 
b o 'lg a n bir borliqni va un in g mavjudligi sababini vujudga 
keltirgan bo'lardi.
A k s in c h a , Ilk b o rliq faqat o 'z i n i n g borligi u c h u n g in a
mavjud, bosh q a m avjudot esa unin g o 'z id a bordir. D e m a k , 
bu uning javhariga va uning borlig'iga aloqador bo'ladi. Shuning 
u c h u n h a m uning borligi boshqalarga toshib o 'tib , boshqa 
m avjudotlarga va u lar javhariga borliq baxsh etadi. N atijada 
un in g borlig'i aslida javharini tashkil qilib, u shu bilan birga 
o 'z id a n boshqasi borligini yuzaga keltiradigan borliqning ayni 
o'z idir. Lekin ilk borliq hech m ah al ikki qism ga b o'linm aydi: 
uning biri bilan u o 'z zoti aslini javharlashtirishini yuzaga 
keltirsa, boshqasi bilan esa u n d a n boshqa n arsaning hosil 
b o'lishini, ya'ni bir narsaning o 'z id a n ch iq q a n ikki narsaga 
b o 'l i n m a s l i g i n i b i l d ir a d i . Bu x u d d i b iz ikki u n s u r d a n
t u z i l i s h i m i z k a b i d i r : ( g o ' y o k i ) u l a r d a n b iri b i l a n b iz
jav h arim izn i bilib o lam iz, boshqasi bilan esa yozish s a n ’atini, 
asarlar t a ’lif qilish y o 'l-y o 'rig 'in i bilib olam iz. Balki u yagona 
zot va yagona ja v h a r d a n iboratdir, unin g o 'z id a n bosh q a 
n arsalar yuzaga keladi.
21

---

A B U N A S R F O R O B I Y
U tufayli u n d a n xuddi un in g o ‘ziga o ‘xshagan boshqa bir 
narsa yuzaga keladi. Shuningdek, uning vujudidan fayz oladigan 
va o ‘z zotidan b o 'lm a g a n boshqa bir narsaning boMishiga ham
u n i n g e h t i y o j i y o 'q d i r . X u d d i s h u n d a y u n g a n a o r a z
(aksidensiya) kerak yoki n a u a w a l sohib b o 'lm a g a n . (a m m o ) 
unga shakl b eradigan harakat kerak. na o 'z zotidan tashqarida 
b o 'lg a n olat kerak, (ularning hech qaysisiga uning ehtiyoji 
y o 'qdir). Bu xuddi olovda yuz beradigan zaruratga o 'x sh a b
ketadi. Suvdan bug' chiqarilib, so'n g haroratga aylanishi uchun 
u orqali suv bug'latiladi, u sh u bug'latilishga m u h to j dir. Shu 
bilan birga quyosh dun y o m izg a issiqlik berish u c h u n harakat 
e tish g a h a m m u h to j. U o ' z h a r a k a ti tufayli a w a l sohib 
b o 'lm a g a n holatga ega bo'ladi. Bu h arak at bilan erishilgan 
holat natijasida tegramizdagi narsalarda issiqlik hosil bo'ladi. 
Bu xuddi du ra d g o rg a daraxtni arralashga arra, b o 'lis h va 
parchalashga bolt a kerak b o 'lg an id ay bir holdir.
S h u n d a y k i , ilk b o r l i q n i n g m a v ju d lig i b o s h q a s i n i n g
borligining fayzi bilan o 'z jav h arid an b o 'lg an borliq d an yana 
h a m m u k a m m a l boMmagani kabi, o 'z in in g ja v h a rla sh g a n
borlig'i h a m o 'z id a n b o s h q a s in in g borligidan m u k a m m a l 
em asdir. Balki bularning ikkalasining h a m zoti birdir.
D e m a k , u n d a n fayz olishga h e c h kirn to 's iq boMolmaydi, 
g a r c h i u t o ' s i q u n i n g o ' z i d a n m i yo b o ' l m a s a u n d a n
tashqaridan mi — b u n in g farqi yo'q .