Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

5. U N IN G BIRLIGI ZOTINING 0 ‘ZIDIR, U ALLOH
TAOLO, OLIM, H A K IM D IR , U HAQDIR,
B A R H A Y O T D IR
0 ‘zining borligM bilan u boshqa b archa mavjudotdan ajralib 
turadi, u zot ida mavjud boMgan n arsadan bo sh q ad a boMishi 
m um kin ham emas. M ana shuning uchun ham u o ‘zidan boshqa 
va zotida boMmagan b arc h a n arsadan o'z in in g yagonaligi bilan 
ajralib turadi. U n in g yagonaligining m a ’nosi shuki, u o'z iga 
xos boMgan vujuddan iboratdir. A n a shu bilan barcha mavjudot 
o 'z id a n bosh q a boMganlaridan farq qilib turadi. X uddi ana 
shu holat b archa mavjud narsalar birdir, deyishga olib keladi. 
Bu sh u n in g u c h u n k i, u faqat ungagina xos boMgan vujudga 
ega boMganligi jih a tid a n sh u n d a y boMadi. X uddi shu m a ’no 
al-m avjud ul-avval (B irinchi Mavjud) m a ’n olarida n biriga 
borib taqaladi. Birinchi borliq ham shunday. S hu jih a td a n
h a m birin ch i m avjud h a m birdir, u n d a n tashqari boMgan 
h a r qaysi birga b irning ismi va un in g m a ’nosi t o ‘g ‘ri keladi.
M ad o m ik i, u m o d d a e m a s eka n. biror sabab bilan m o d d a 
ham boMa olm ag an ekan, u o ‘z m ohiyati (bivujudihi) bilan 
fe’lli aq ld a n ib o ratd ir (aql bilfe’l). C h u n k i u aqlni suvrat 
boMishidan tutib turadi. C h in d a n ham u fe’l orqali aqlga keladi.
14

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
Bu esa m o d d a boMib, u n d a biror narsa b o r boMadi. Xuddi 
shuningdek, narsa m o d d a g a m u htoj boMmagan h olda mavjud 
boMsa, bu o ‘z m ohiyati bilan feMli aql boMa oladi. Birinchi 
borliqning ahvoli m a n a shu. S h u n d a y eka n, d e m a k , bu holda 
u faol aql (aktiv intellekt) boMa oladi. S hu bilan birga u 
s h u n d a y o ‘z javhari bilan m a ’qul, (y a ’ni aql qabul qila oladi). 
C h in d a n h a m , u o ‘z m ohiyati bilan fe’li orqali aql qabul 
qila oladigan s u b ’ekt boMadi. C hu n k i, u shuningdek, aql qabul 
qiladigan o b ’ek td a n aqlni tutib tu rad i va natijada, u m o d d a 
boMa oladi. U aql orqali qabul qilinadi, c h u n k i unin g o ‘zi 
aqldan iboratdir. M o d o m ik i, o ‘z m ohiyati e ’tibori bilan aql 
boMgach, aql qabul qaladigan zaruratga ehtiyoji qolm aydi, 
natijada, o ‘z id an ta sh q a rid a n boMgan b o sh q a bir aqlli boMgan 
zotga zarurati h a m qolm aydi.
Balki, aksincha, uning o ‘zi o ‘z zotini bilishga q odir boMadi. 
M o d o m ik i, u o ‘z zo tid an fikr qilishga qobil boMa o lar ekan, 
u oqil boMa oladi. N atijada uning zoti aqlga erishsa, u h olda u 
fe’li bilan aqlga ega boMadi. S h u n in g d e k , u o ‘z fe’li bilan aql 
boMishga q o d ir boMa olm aydi, unin g zotiga aql boMishga ham
qurbi yetm aydi, natijada tashqaridan h a m foydalana olmaydi. 
Balki u aql boMa oladi, u o ‘z zoti bilan fikr qiladigan, oqil 
boMa oladi. Z o tin in g o ‘zi aqlga erishdim i, d e m a k , u n in g o 'z i 
h a m aqlga erisha oladi. U bir jih a td a n aqlga erisha oladim i, 
d e m a k , u m a ’q u ld ir (aql qabul qiladigandir). M o d o m ik i, u 
aql b o 'la r e k a n , d e m a k , u aql qabul qiladigan o b ’ekt ham
boMa oladi. M o d o m ik i, u oqil b o 'la r ek a n , d e m a k , uning 
barchasi yagona zo td a n iborat u boMinmaydigan bir javhardan 
iboratdir.
In so n o 'z i, m a s a la n , aql q a b u l qilad ig an in te lle k td a n
iborat, lekin u n d a b o r boMgan m a ’qul (aqlli) n arsa ham
aqlni egallaydigan fe’l boMolmaydi. Balki u qabul qiladigan 
q u w a td a g i aql b o 'la oladi. U aql o ' z m artabasiga erishadigan 
bo'lsagina qabul qila oladi. D e m a k , b u n d a n chiqdi, insondagi 
aq l q a b u l q i l a d i g a n - m a ’q u l n a r s a h e c h m a h a l in te lle k t 
b o M o l m a y d i ( b o s h q a c h a q i l i b a y t g a n d a “ a q l g a o lib
kelolm aydi” ).
Ayni z a m o n d a b iz n in g a q lim iz oqil b o ' l m o q n u q ta i 
n a z a r i d a n i n t e l le k t e m a s , b i z n i n g s u b s t a n s i y a m i z oqil
15

---

A B U N A S R F O R O B I Y
boMganligi sababii uni aql qabul qilolmaydi. Biroq, ilk borliq 
b u n d a y emas. Bilamizki, substansiyam iz intellekt boMgani 
u c h u n g i n a e m a s , balki bizn i 
aql ega I lay olishi n u q ta i 
n a z a r id a n o l a m d a n x a b a rd o rm iz . U la r n in g h a m m a s i bir 
m a ’n o d a tutashib ketadi. U la r b ir ja v h a r (substansiya) bo'lib, 
boMinmas bir negizdan iboratdir.
Bilag‘o n (olim) haqidagi ahvol xuddi m a n a s h u n d a n iborat. 
U o ‘z fazilati bilan bilish u c h u n o ‘z z o tid a n ta s h q a r id a
boMgan boshqa h e c h q a n d a y n arsadan foydalanishga o ‘zida 
ehtiyoj sezmaydi. Xuddi shun in g d ek , uning o lzini bildirishi 
u ch u n ham bosh q a bir zotga zarurati yo'qdir. Aksincha, uning 
o ‘zi h a m bilish va bilinishi u c h u n o 'z javhari (substansiyasi) 
bilan kifoyalanadi. U n in g ilmi h a m o 'z ja v h a rid a n bosh q a bir 
narsa emas. Natijada, u bilag'ondir va bilingan ham dir. U ning 
bilimi esa y ag o n a zot va yagona ja v h a r (su b stan siy a)d an
iboratdir.
S h u n in g d e k , u h a k im d ir, unin g hakim ligi e n g yaxshi 
narsalarni eng afzal bilimlar bilan bilishdan iboratdir. U o'z ini 
tushunishi va bilishi bilan eng m u k a m m a l boMgan narsalarni 
ham bilib oladi. Eng m u k a m m a l boMgan bilim esa d o im iy 
b ilim d a n iboratdir, u y o 'q b o 'lib k etm a y d i, bu bilim esa 
u n in g o 'z in i bilishidir.
S h u n in g d e k , un in g to 'g 'ri va haq boMishining o 'z i ham
ayni shu holatn i bayon etadi. C h u n k i to 'g 'ri va haq boMgan 
narsa shu b o r boMgan n arsadan iboratdir. U shu narsaga xos 
boMgan eng to'g 'ri va haqiqat ham uning o'zigagina oid bo'Igan 
borlig'idir. Eng m u k am m al borliq ham uning borligMdan olgan 
ulushidir. So'n gra chindan h a m to'g'ri va haq boMgan va ba'zan 
aql soyasida b o r boMgan — bu bor bo'lish h a m bir tu s h u n c h a
nuqtai naz aridan-narsa ni aql qabul qilishiga aytiladi. U n d a bu 
m av ju d -b o r bo'lganga m a ’qul boMishi nuqtai nazaridan to 'g'ri 
va haq deyilur; chunki borliq - uni aql qabul q iladim i-yo'qm i, 
b a r i- b ir , b o rliq d c y ila d i. S h u n d a y qilib , ilk b o rliq ikki 
m u n o sa b a t bilan haqiqat b o'la oladi: biri — borligining eng 
m u k a m m a l borliq bo'lishi bilan va boshqasi — ikkinchisi esa 
aql egallaydigan tarzda egallanadi va u o 's h a mavjud bo'Igan 
narsa bilangina to 'g 'ri egallanadi va u o 's h a mavjud boMgan 
narsa bilangina to'g'ri va haqiqat bo'la oladi. U to'g'ri va haqiqat
16

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
b o 'lm o q u c h u n m a ’qul bo'lish e ’tibori bilan tu sh u n a d ig a n
va uning salohiyatini egallaydigan o 'z id a n bosh q a kimsaga 
m u h to j em asdir. Y ana u bu h a r ikki t o m o n aloqasi tufayli 
boshqa h a r narsadan yana h a m to'g 'ri boMishga loyiqdir. Uning 
t o 'g 'r i l i g i va h a q iq iy lig i s h u n d a n ib o r a tk i, u t o ' g ' r i va 
h aqiqiylikdan bosh q a b ir narsa emasdir.
S hu bilan birga u tirikdir (hayy) va h ayot boMishi nuqtai 
n az aridan h a m ahvol shundaydir. Bu ikki s o 'z bilan ikki zotga 
e m a s , balki b ir z o tg a is h o ra q i l in m o q c h i . C h u n k i tirik 
( h a y y ) n in g m a ’n osi e n g afzal aql b ila n e n g m u k a m m a l
m a ’qulning qam rab olishidan iboratdir, va yoki eng m ukam m al 
b ilu v c h in in g e n g m u k a m m a l bilim bilan q u r o lla n is h id a n
iboratdir.