Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

1. BIRINCHI M A V J U D ' HAQIDA SO ‘Z
Birinchi mavjud boshqa barcha mavjudot borligining birinchi 
s a b a b i d i r .
B o M is h i 
m u m k i n b o M g a n t u r l i - t u m a n
k am chiliklarning b a rc h a sid a n o zo d -p o k d ir. U n d a n boshqa 
b archa mavjud narsa nuqsonlik boMishi ehtim olidan xoli emas. 
(N u q s o n ) birgina boMishi m u m k in va yo b irdan ko‘p boMishi 
mumkin.
A m m o zoti avvalga kelsak, u b arc h a n u q so n la rd a n xolidir. 
U ning borligM barcha (borliq) dan afzal2 va boshqa borliqlardan 
oldin kelur, unin g borligMdan yana ustun boMgan va u n d an
oldin keladigan boshqa borliqning boMishi h a m m um kin emas. 
D e m a k , u borliq ustunligi (fazilati) b o ra sid a e n g yuksak 
d arajadadur, borliq m ukam m alligi nuqtai n az aridan qarasak, 
u eng yuqori m arta b ad ad u r.
S h u n in g u c h u n unin g borligM bilan javhari ning3 yo'qlik 
qorishm asi hech qaysi h o la td a ham boMishi m u m k in emas.
1 B irin c h i m a v ju d , b a ’z i d a b i r i n c h i v u ju d d e g a n d a T a n g r i lu s ln m ila d i. 
- Y a ’n i, и m u k a m m a l d i r , d e y i l m o q c h i
5 Y a ’n i a so si
8

---

F O Z I L O D A M L A R S H A H R I
C h u n k i y o ‘qlik va un in g teskarisi (ziddi) ikkalovining boMishi 
m u m k in em as, bo'lsa h a m u oy falagidagina boMishi m um k in , 
xolos. C h u n k i y o ‘qlik esa vujudi boM m agan, ( y a ’ni) b or 
boMmagan bir narsadir.
U n i n g v u j u d i b i l q u v v a t b o r b o M is h i 
m u m k i n
boMmaganiday, uning h a r q an d a y tarzda borligM h a m butunlay 
m u m k i n b o M m a s. S h u n i n g u c h u n h a m u n i n g v u ju d i 
yokqligining h a m im koni y o kqdir. S hu sababdan u azaliydir, 
u n i n g a z a l i y l i g i d o i m o u n i n g b o r l i g i d a - j a v h a r i
(substansiyasi)da borligidandur, u o ‘z borligiga h e c h q an d a y
ehtiyoj h a m sezm agan zo td ir, un in g d o im o borligi uning 
egaligi u c h u n yetarlidir. Borliq h e c h m a h a l unin g vujudi kabi 
boMishi m u m k i n e m a s . S h u n i n g d e k , u o ‘z in in g a b a d iy
borlig‘ida o ‘z javhari bilan va o ‘zining azaliyligi bilan q anoat 
hosil qiladi, u n in g ash un in g abadiyligi va d o im o borligi 
u c h u n yetarlidir. Lekin borliq aslida xuddi uning vujudiga 
o 'xsha sh bo'lishi m u m k in emas. Shu n in g d e k , unin g vujud 
darajasi h a m vujudi h a m unga o ‘xshamasligi h a m m u m k in , 
yo boMmasa unga yetarli boMmasligi h a m m u m k in , uning 
mavjudligi o ‘zi u c h u n sabab boMmasligi h a m m u m k in yo u 
bilan (bihi) yo boMmasa u n d a n (a n h u ) va yoki unin g u c h u n
(lahu) boMishi n im a d a n ekanligini (bilish) m u m k in boMmagan 
bir borliq (m avjudot)dir. C h u n k i u m o d d a h a m em a sd u r, u 
na m o d d a g a asos boMa oladi, na s u b 'e k t (m avzu)ga ta y a n c h
boMa oladi, balki un in g borligi (vujudi) h a r turli m o d d a n i va 
barcha su b ’ektdan boqimsiz (ya’ni xoli)dur. Shuningdek, uning 
suvrati ham boMmaydi. Chunki suvrat faqat m o d d a d a n boMishi 
m u m k in , xolos. Agar u n d a suvrat boMganida edi, u holda 
unin g zoti m o d d a va suvratdan tuzilgan boMar edi. U shunday 
boMganida edi, unin g asosi (y a ’ni borligi) albatta, o ‘zi paydo 
boMadigan ikki q ism dan tarkib topgan boMardi. S hunday ekan, 
ch in d a n h a m , unin g boMaklarining h a r biri unin g b u s -b u tu n
vujud iga sabab boMgan boMardi. Biz uni birinchi sabab deb 
bayon etdik. S hu n in g d e k , o kz m ohiyati bilan bu m aqsad va 
g'oyaga erishish u c h u n unin g borligida na m aqsad boMadi, na 
g ‘oya boMadi. B o shqacha qilib aytganda, bu unin g borligiga 
sabab boMgan boMardi. Bu h o latd a uning o ‘zi birinchi sabab 
boMmagan boMardi.
9

---

A B U N A S R F O R O B I Y
S hu bilan birga uning borligi u n d a n oldin keladigan hech 
qaysi n arsadan foydalanm agan, chu n k i u o 'z id a n past boMgan 
n arsadan foydalanishdan uzoqdir.