O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

chiziqli tezlik
yoki 
aylanma tezlik
deb ataladi.
Shunday qilib, 
aylanma harakatdagi 
qattiq jism nuqtasining chiziqli tezligi
 
son qiymati, shu jismning burchakli tezligini uning aylanish o‘qigacha bo‘lgan 
masofasiga ko‘paytmasiga teng ekan
. 
M nuqtaning tezligi shu nuqtaning 
trayektoriyasiga urinma holda yo‘nalib, M 
nuqta va aylanish o‘qidan o‘tuvchi tekislikka 
perpendikulyar bo‘ladi.
Jismning burchakli tezligi -

uning 
nuqtalariga bog‘liq bo‘lmaganligi sababli, 
(3.54) formuladan ko‘rinib turibdiki, aylanayotgan qattiq jism nuqtalarining 
tezliklari ularning aylanish o‘qlarigacha bo‘lgan masofaga proportsional ravishda 
o‘zgarar ekan. Aylanayotgan qattiq jism nuqtalari tezliklarining maydoni 3.18-
shaklda tasvirlangandek bo‘lar ekan. 
2.
Q a t t i q j i s m n u q t a l a r i n i n g c h i z i q l i t e z l a n i s h i .
M nuqtaning tezlanishini aniqlash uchun (3.32) 

/
v
dv/dt va
a
2
τ


n
a
formulalardan foydalanamiz. 
Hozirgi holatda egrilik radiusi aylanish radiusiga teng, yani 

=h.
3.18-shakl 

---

133 
3.19-shakl 
Tezlik v -ning qiymatini (3.54) tenglikdan olib kelib, 
va 
-larning 
aniqlash formulalariga qo‘ysak, 
h
h
a
dt
d
h
a
n
2
2
,





va nihoyat, 
2
,



h
a
h
a
n


(3.55) 
boʻlar ekan. 
Urinma tezlanish -
nuqtaning trayektoriyasiga urinma holda (agar 
harakat tezlanuvchan boʻlsa harakat tomonga, sekinlanuvchan boʻlsa teskari 
tomonga) yoʻnalgan boʻladi; normal tezlanish - esa har doim MC radius boʻylab 
aylanish oʻqi tomonga qarab yoʻnalgan boʻladi (3.19-shakl). 
M nuqtaning toʻla tezlanishining miqdori, (3.34) formulaning birinchi 
tenglamasidan aniqlanadi 
2
2
n
a
a
a



yoki
4
2




h
a
(3.56) 
formula orqali aniqlanadi. 
Toʻla tezlanish vektorining MC radius bilan hosil qilgan 

-burchagi 
(3.34) formulaning ikkinchi tenglamasi
tg

=

a
/
n
a
orqali aniqlanadi; 

a
va 
n
a
-larning qiymatlarini (3.55)dan qoʻysak, 

---

134 
2
/




tg
(3.57) 
Demak, jism nuqtalarining toʻla tezlanishi, burchakli tezlik-

va burchakli 
tezlanish - 

jismning barcha nuqtalari uchun bir xil boʻlganligi sababli, 
nuqtalarning aylanish oʻqigacha boʻlgan 
masofa-
h 
ga proportsional ravishda boʻlib, 
ularning yoʻnalishlari aylanish radiuslari 
bilan bir xil 

- burchak tashkil etar ekan. 
Qattiq jismning qoʻzgʻalmas oʻq atrofidagi
aylanma harakatida nuqtalarining