―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 6.3. Termokatalitik jarayonlar 
Neftni kayta ishlashda foydalaniladigan termokatalitik jarayonlar qatoriga 
katalitik kreking, neft qoldiqlarini kontaktli tozalash (ART) va katalitik piroliz 
kiradi. Neftkimyo korxonalari uchun bu jarayonlar guruhi yanada kengroq. 
Katalitik piroliz halicha yetarlicha rivojlanmaganligi sababli biz asosan – neft 
fraksiyalarini 360 - 550
о
С da qayta ishlanuvchi eng katta jarayon katalitik 
krekingni va qisman neft qoldiqlarini kontaktli tozalash (xususan, ART jarayoni) 
jarayonlarini ko‗rib chiqamiz. Katalitik kreking ikkilamchi jarayonlar orasida 
asosiy o‗rin tutadi. U og‗ir xomashyolarni qayta ishlab, hisob bo‗yicha 
qo‗shimcha 15-20% gacha yuqori oktanli benzin olishga imkon beradi. Bundan 

---

255 
tashqari, jarayonda hosil bo‗luvchi yengil katalitik gazoyl tegishli qayta 
ishlashdan so‗ng dizel yoqilg‗isi komponenti sifatida ishlatilishi mumkin. 
Hozirgi kunda katalitik kreking qurilmasining bir - biridan asosan reaktor 
konstruksiyasi va regeneratori va ularning o‗zaro joylashuviga ko‗ra farq 
qiluvchi yetarlicha ko‗p ko‗rinishlari mavjud. Ularning mutloq ko‗pchiligini 
suyultirilgan qatlamga ega katalizatorli (FCC jarayoni) va lift-reaktorli 
qurilmalar tashkil etadi. Ularni birgina muhim belgi birlashtiradi – xomashyoni 
katalizator bilan nisbatan qisqa vaqtli kontakti reaksiyasi.
Shuni takidlash joizki, oxirgi o‗n yillikda katalitik krekingning umumiy 
rivojlanish tendensiyasi, boshqa narsalar qatori, jarayon xomashyo bazasini 
neftning og‗ir distillyatlari va qoldiqlarini qayta ishlashga jalb qilish hisobiga 
to‗g‗ri keladi. Bunda asosiy maqsad – maksimal qiymatda yuqori oktanli benzin 
olish o‗zgarmas bo‗lib qoldi.
Og‗ir xomashyoni qayta ishlash uning reaksion zonada bo‗lish vaqtini 
sezilarli qisqartirishni talab qiladi, sababi katta uglevodorod va geteroatom 
tuzilmalari ko‗p darajada koks hosil qilishga moyil va bu benzin chiqishini 
kamaytiradi. 
Aytib o‗tilgan tendensiyaning global xarakteri jahon amaliyotida ―kontakt 
qisqa vaqti (Short Contact Time - SCT)‖ termini bilan nomlangan 
texnologiyaning paydo bo‗lishiga olib keldi. Yana bir bor takidlaymizki, ushbu 
texnologiyalar faqatgina benzin ishlab chiqarish uchun qo‗llaniladi. Shu bilan 
birga so‗nggi yillarda katalitik krekingning, asosiy vazifasi – neftni qayta ishlash 
va neftkimyo (katalitik piroliz) uchun qimmatli xomashyo, olefinga boyitilgan 
gaz (to‗yinmagan uglevodorod) olish bo‗lgan yana bir yo‗nalishi rivojlanmokda. 
Ma‘ruzada ko‗rilayotgan jarayon reaksiya vaqtining juda qisqaligi bilan 
tavsiflanib, ―millisekund‖ deb nomlanishida o‗z aksini topdi va UOP 
фирмасининг сўнгги ишланмаси ҳисобланади. Uning asosiy maqsadi – 
yuqori sifatli benzin komponentini ishlab chiqarish bo‗lib, u ishlatishga 
tushirilgan OAJ ―Mozir NQIZ‖ ga Yevropa va jahon sifat darajasiga yaqin 
bo‗lgan avtomabil benzinini ishlab chiqarishga imkon beradi.

---

256 
Hozirgi kunda katalitik kreking qurilmasi uchun xomashyo sifatida 
ko‗proq neftni haydash yoki qayta ishlash fraksiyalari, ba‘zi hollarda 360°С dan 
yuqori haroratda qaynovchi qoldiqlari xam foydalaniladi. Kimyoviy tarkibiga 
ko‗ra ular turli (n-alkanlar) va tarmoqlangan (izo-alkanlar) uglevodorod zanjirli 
alkanlar aralashmasi, sikloalkanlar, arenlar va turli xil molyar massali giyurid 
tuzilishli uglevodorodlar ko‗rinishida bo‗ladi. Xomashyoda yetarlicha katta 
miqdorda asosan smola-asfaltenli moddalar tarkibiga kiruvchi geteroatomli 
birikmalar mavjud bo‗ladi. Vakuumda haydash jarayonida olinadigan fraksiyalar 
keng va tor vakuum fraksiyalariga (distillyatlar yoki haydalgan fraksiya) 
ajratiladi. Katalitik krekingda xomashyo sifatida odatda to‗g‗ridan - to‗g‗ri 
haydalgan 350 - 500°С, 360 - 570°С 
haroratli
keng vakuum fraksiyalari hamda 
dastlabki gidroqayta ishlangan (katalizator yoki vodorodli qayta ishlash, 
masalan, gidrotozalash yoki yengil gidrokreking jarayonlari) vakuum 
fraksiyalaridan foydalaniladi. Jarayonda xomashyo bazasini kengaytirish 
zarurati oxirgi yillarda oxirgi qaynash harorati 540-580
о
С bo‗lgan og‗ir neft 
xomashyolarini va qoldiqlarini (masalan mazut) uning xomashyo fraksiyalari 
sifatida ishlatishga sabab bo‗ldi.