―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Riforming jarayonining kimyoviy asoslari 
Riforming jarayonini asosiy reaksiyalaridan biri naften uglevodorodlaridan 
aromatik uglevodorodlar 
hosil bo‗lishidir. Bu reaksiyani nikel va platina guruhi 
metallari yordamida 300
о
С da sodir bo‗lishini birinchi marta 1911 yilda 
N.D.Zelinskiy tomonidan ixtiro qilingan.
Siklogeksan va uning hosilalaridan benzol va uning hosilalari hosil 
bo‗ladi:
C
6
H
12
→ 
C
6
H
6
+
3H
2
Siklogeksan 
→
Benzol 
+
Vodorod 
C
6
H
11
CH
3
→
C
6
H
5 
(CH
3
) 
+
3H
2
Metilsiklogeksan 
→
Toluol 
+
Vodorod 
C
6
H
10 
(CH
3
)
2
→
C
6
H
4 
(CH
3
)
2
+
3H
2
Dimetilsiklogeksan 
→
Ksilol 
+
Vodorod 
Dimetilsiklogeksan degidrogenlanish reaksiyasiga chidamlidir. Ammo 
platina va reniy katalizatorlarini ta‘sirida avval izomerlanadi, so‗ngra 
degidrogenlanish reaksiyasi sodir bo‗ladi. Bu reaksiyalar qaytariluvchan bo‗lib, 

---

250 
300
0
С dan past haroratda benzoldan siklogeksan hosil bo‗lishi mumkin. Besh 
burchakli naftenlar birinchi navbatda izomerlanish natijasida olti burchakli 
naftenga aylanadi, so‗ngra benzol hosil bo‗ladi:
C
5
H
9
CH
3 
→ 
C
6
H
6
+
3H
2
metilsiklopentan 
→
Siklogeksan 
+
Vodorod 
C
6
H
12
→ 
C
6
H
6
+
3H
2
Siklogeksan 
→
Benzol 
+
Vodorod 
Harorat 90
о
С da reaksiya muvozanatiga yetadi. Harorat pastga tushganda 
reaksiyani borishi o‗ng tomonga siljiydi. Riforming jarayonida (yuqori 
haroratda) izomerlanish reaksiyasini sodir bo‗lishiga sabab, naftenlardan benzol 
hosil bo‗lishidir va degidrogenlanish reaksiyasining tezligi izomerlanish 
reaksiyasining tezligidan yuqoriligidir.
Aromatik uglevodorodlarining hosil bo‗lishini asosiy reaksiyalaridan 
ikkinchisi, parafinlarning degidrotsiklonlanish reaksiyasidir. Oktan soni past 
bo‗lgan benzinlarni tarkibidagi parafin uglevodorodlarini xrom oksidi va boshqa 
katalizatorlar ishtirokida aromatik uglevodorodlarga o‗tishini V.I.Karjev taklif 
etgan. 
B.L.Moldavskiy 
va 
G.D.Kamusherlarni takidlashicha aromatik 
uglevodorodlar olefin uglevodorodlardan tezroq hosil bo‗ladi (parafinlarga 
nisbatan). B.A.Kazanskiy va A.F.Platelarni ta‘kidlashicha degidrotsikllanish 
reaksiyasi platinalangan ko‗mir ishtirokida 300 –310
0
С 
haroratda sodir bo‗ladi
[20] . 
Umuman olganda degidrogenlanish reaksiyasi degidrotsiklanishga nisbatan 
ko‗proq sodir bo‗ladi. Beshburchakli naftenlarni oltiburchakli naftenlarga 
izomerlanish reaksiyasi parafinlarni aromatik uglevodorodlarga o‗tish 
reaksiyasidan yengilroqdir. 
Riforming jarayonida parafinlar birinchi navbatda olefinga, keyin naftenga 
va so‗ngra aromatik uglevodorodga aylanadi. 
Xomashyo tarkibidagi va riforming jarayonida hosil bo‗lgan alkilaromatik 
uglevodorodlar izomerlanish va zichlanish reaksiyalariga o‗tishi mumkin. 

---

251 
Masalan, m-ksilol qisman va n-ksilol va toluolga o‗tadi; olingan katalizatni 
qoldiq qismi ko‗payadi.