―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 
6.6-rasm. Reaktor –regeneratorning texnologik sxemasi va bosh fraksiyalash 
kolonnasi: 
 
Vodorodni bosimi va gazni xomashyoga nisbatan aylanishi. 
Vodorodning 
bosimi ko‗tarilganda aromatik uglevodorodlarni hosil bo‗lish reaksiyasini
sekinlashtiradi. Misol uchun: bosim 2,0 dan 4,0 MPa ga ko‗tarilganda aromatik 
uglevodorodlarni hosil bo‗lishi 5% ga kamayadi. 
Bosim pasaytirilganda katalizatorni sirtiga koksni o‗tirish jarayoni 
kuchayadi. Bu jarayon gazda vodorodni porsial bosimi qanchalik kam bo‗lganda 
shunchalik kuchayadi. Vodorodni parsial-bosimini oshirish uchun gaz 
sirkulyatsiya qilinadi. Sirkulyatsiyaning miqdori qanchalik ko‗p bo‗lsa, 
riforming qurilmasini ko‗rsatgichlari shunchalik yaxshi bo‗ladi. Ammo 
sirkuyalsiya ko‗payishi bilan xomashyo bug‗larini katalizatorni aktiv markazlari 
bilan to‗qnashish vaqti kamayadi. Shu sababli, jarayonning samaradorligi 
pasayadi, qurilmaning energetik xarajatlari oshadi. Shu sabablarga muvofiq 
xomashyoni sifati, katalizatorni faolligi va olinadigan mahsulotning sifatiga 
qarab gazni sirkulyatsiyasi 1 m
3
xomashyoga nisbatan 900 dan 1500 m
3
gacha 
qabul qilinadi. Gazning tarkibida vodorodni hajmi 80-90% dan kam bo‗lmasligi 
kerak. 

---

275 
Platina katalizatorida vodorodning bosim 3,0-3,5 MPa bo‗lganda 
katilazatorni ish davri 12 oy gacha davom etadi. Keyingi vaqtda platina-reniy va 
ko‗p metalli katalizatorlarni qo‗llanishi bosimni 1,5-2,0 MPa gacha 
pasaytirishga imkoniyat beradi. Bu esa aromatik va izomerlangan 
uglevodorodlarni ko‗proq hosil bo‗lishiga sharoit yaratadi. 
Neftni ikkilamchi qayta ishlash jarayonlarida og‗ir distillyat fraksiyalarini 
mayda dispers katalizatorlarda katalitik kreking eng yetakchi o‗rinlardan birini 
egallaydi. Jarayonning maqsadli yo‗nalishi yuqori oktanli benzin olish uchun 
qaratiladi. Gazlar, butan-butilenning va propan-propilenning boy fraksiyasi 
yuqori oktanli benzin-alkilatni ishlab chiqarish uchun keng qo‗llaniladigan 
sifatli xomashyo hisoblanadi hamda sintetik kauchuk va neftkimyosi uchun ham 
xomashyo ishlab chiqariladi. 
Katalitik krekingning yengil gazoylli dizel yoqilg‗isi komponenti sifatida 
foydalaniladi. Og‗ir gazoylning yuqori tarkibli politsiklik aromatik birikmasidan 
despers texnik uglerod va ignali koksni olishda keng qo‗llaniladi hamda 
mazutning komponentni sifatida ham foydalaniladi.
Krekingning asosiy xom-ashyosi sifatida vakuum gazoylini 300 dan 
500°С gacha qaynash harorati keng fraksiyalash tarkibidan foydalaniladi. 
So‗nggi yillarda xomashyo sifatida oxirgi qaynash harorati 550 dan 590
о
С gacha 
bo‗lgan og‗irlashtirilgan vakuum gazoyli qo‗llaniladi. Xom-ashyolarni resursini 
kengaytirish uchun ikkilamchi olingan xomashyolardan ko‗pincha kokslash 
gazoylidan foydalaniladi [1, 2]. 
Katalitik kreking xomashyosi past kokslanishga (massasiga nisbatan 05% 
dan yuqori emas) ya‘ni, tarkibida ko‗p bo‗lmagan politsiklik aromatik 
uglevodorodlar va smolali moddalarni bo‗lishi katalizatorni tezda kokslanishga 
chaqiradi. Bundan tashqari xomashyoda katalizatorni qobiliyatini faolsizlantirish 
past miqdordagi metallar (20-25 g/t miqdoridan katta emas) bilan ta‘minlangan 
bo‗lishi kerak. Hozirgi vaqtda xom-ashyoni oldindan xususiyatini 
demetallizatsiya qilish ishlari ishlab chiqiladi. Kreking xom-ashyosini 
kulchanligi odatda 0,006—0,007% chegarasida (massasiga nisbatan) joylashadi 

---

276 
[3, 4]. 
Oltingugurtli xomashyo qo‗llanilganda uni gidrotozalash amalga 
oshiriladi. Zamonaviy zavodlarda katalitik kreking qurilmasi gidrotozalash bloki 
bilan birgalikda o‗rnatiladi qaysiki, oltingugurt birikmalari vodorod sul‘fid 
ko‗rinishida chiqariladi hamda umumiy xomashyoni azot va kislorod 
birikmalaridan tozalash sodir bo‗ladi. Xom*-ashyoda oltingugurt miqdori 
gidrotozalashdan keyin 0,1 - 0,3% (massasiga nisbatan) gacha pasayadi. 
Kreking qurilmalarida yuqori faolli seolit tarkibli katalizatorlar keng 
qo‗llaniladi ya‘ni 10 dan 25% gacha (massasiga nisbatan) amorf matritsaning 
massasida kristall alyuminsilikatlar bo‗ladi. Buning natijasida benzinni chiqishi 
katta qiymatga oshadi va oktan soni 82-84 (motor metodida) yoki 92-94 
(tadqiqot metodida) ko‗tariladi hamda kontakt vaqtini kamaytiradi. Katalizator 
aniq granulometrik tarkibga, yoyilgan yuzaga, yuqori g‗ovaklikka va mexanik
mustahkamlikka ega bo‗lishi kerak.