―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

10.2 –rasm. Aromatik uglevodorodlar ishlab chiqarish bo‗yicha zamonaviy kompleks 
(―GTC Technology Inc.‖ firmasi taklifi bo‗yicha) 
Solvent bilan muvozanat holatida suyuq fazada doimo boshqa usullar 
bilan, asosan – ekstraksiyali bug‗latish va suvli yuvish usullari bilan tozalanishi 
kerak bo‗lgan oz miqdorda chiqindilar bo‗ladi. J-J ekstraksiya usulida to‗rtta 
asosiy texnologik blok qo‗llaniladi. Jarayonni boshqarish yetarlicha qiyin va 
bundan tashqari Solvent yengilroq uglevodorodlar bilan ifloslangan bo‗ladi. 
Sul‘folan jarayoni bo‗yicha ishlovchi qurilma turi konfiguratsiyasi 10.5 rasmda 
ko‗rsatilgan. 

---

411 
10.3 – rasm. Turli uglevodorodlar aralashmasini ajratishda Solventning ta‘siri. 
Loyihada aramatiklar bilan birga chiqadigan yengil qo‗shimchalarni 
bug‗latish kolonnasida bug‗latish yo‗li bilan tozalash ko‗zda tutiladi. 
Amaliyotda retsirkulyatsiya sikllarining yetarlicha ko‗p sonida Solventda yengil 
va og‗ir uglevodorodlar va noaromatik qo‗shimchalar yig‗ilishi yuz beradi. 
Agarda xomashyo tarkibida naftenlar va olefinlar ko‗p bo‗lsa bu ta‘sir yanada 
kuchayishi mumkin, bu esa energiya sarfini sezilarli darajada oshiradi. 
 
10.4-rasm. Sul‘folandan foydalanib aromatiklarni ajratish prinsipial sxemasi. 
Ekstraksiyalash distillyatsiya qurilmasi ish prinsipi yuqori ajratuvchan 
Solvent mavjudligida komponentlarning nisbiy uchuvchanligi o‗zgarishiga 

---

412 
asoslangan. Bu samara 10.3 rasmning o‗ng qismida ko‗rsatilgan. Odatda 
ekstraksiyalash distillyatsiya faqat molekulalarida ikkitadan ko‗p bo‗lmagan 
turli sondagi uglerod atomlaridan, masalan С
6 
va С
7
dan iborat komponentli 
xomashyoni qayta ishlashga imkon beradi deb hisoblangan. Bu haqiqatdan ham 
bugungi 
kunda 
qo‗llanilayotgan 
ekstraksiyalash 
distillyatsiya 
texnologiyalarining ko‗pchiligida shunday. Biroq Solvent va ED qurilmasi 
samarali konstruksiyasini muvaffaqiyatli tanlaganda benzol, toluol va kselollarni 
xomashyoda mavjud bo‗lgan boshqa komponentlardan ajratishni keng qaynash 
harorati diapazonlarida bajarish mumkin. Bu texnologiya sanoat miqyosida 2000 
yildan boshlab qo‗llanilgan. 
BTK ni ekstraksiyalash distillyatsiya usulida tutish 10.5 rasmda 
ko‗rsatilgan ikkita kolonnada amalga oshiriladi. Birinchisi ekstraksiyalash 
distillyatsiya kolonnasi bo‗lib, bu yerda xomashyo komponentlarining ajralishi 
yuz beradi. Ikkinchi kolonna Solventni regeneratsiya qilishda qo‗llaniladi, unda 
Solvent maqsadli mahsulotdan ajratiladi. ED kolonnasi bir operatsiyasida 
aromatik va noaromatik uglevodorodlarning yetarlicha to‗liq ajralishi va 
Solventdagi aromatiklar qorishmasining rafinat oqimidan ajralishi ro‗y beradi. 
Shu sababli, ushbu texnologiyada kam sonli jihozlar blokidan foydalaniladi va J-
J ekstraksiyasi texnologiyalariga taqqoslaganda sezilarli miqdorda kamroq 
kapital sarfini talab qiladi.
 
ED qurilmasining ekspluatatsiyasi juda oddiy va tushunarli, chunki 
ajratishga - texnologik qurilmalar muhandislari va operatorlariga yaxshi tanish 
bo‗lgan jarayon – distillyatsiya hisobiga erishiladi. Texnologik jarayonning 
asosiy 
parametrlarini 
rostlash 
standart 
rektifikatsiyalash 
kolonnasini 
parametrlarini rostlashga juda o‗xshash.
 
Ekstraksiya uchun talab qilinadigan Solvent sirkulyatsiyasi va nazariy 
bosqichlar soni ekstraksiya distillyatsiya uchun qo‗llaniladigan Solvent turiga 
bog‗liq. ―Dji-Ti-Si‖ firmasi tomonidan, komponentlari birgalikda bir-birini 
o‗zaro kuchaytiruvchi va natijada Solventning yanada yuqori ajratuvchanlik va 
aralashuvchi qobiliyatlarini uning komponentlaridan istalgan biri alohida bajara 

---

413 
olmaydigan darajada kuchayishini ta‘minlaydigan, patentlangan tarkibdagi, 
―Tektiv-100‖ deb nom olgan Solventdan foydalaniladi. 10.4- jadvalda 
aromatiklarni ajratish uchun eng ko‗p qo‗llaniladigan ba‘zi bir sanoat 
Solventlari taqqoslanadi. Taqqoslash standart eksperimentda bug‗ va suyuq 
fazalarning muvozanat sharoitida benzolvan-pentanni ajratish holati uchun 
o‗tkazilgan. 
Ikki komponentning toza aralashmasida benzol geptanga nisbatan ko‗proq 
uchuvchi birikma hisoblanadi. Biroq, yuqori ajratuvchan Solvent qo‗shilganda 
geptanning uchuvchanligi benzolning uchuvchanligidan yuqori bo‗lib qoladi, a 
uchuvchanliklar nisbati qanchalik katta bo‗lsa, ajratish shunchalik yengil 
kechadi.