―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

H
C
va undan yuqori uglevodorodlar 
qattiq holda bo‗lib, 
20
17
C
C

uglevodorodlarning izomerlari xona haroratida 
suyuq holda bo‗ladi. Qattiq uglevodorodlarga parafinlar kiradi. Parafinlar neftda 
erigan holatda 5-10% miqdorda bo‗ladi. Oddiy naftenli va aromatik 
uglevodorodlar suyuq holda, ikki, uch va undan yuqori halqalardan tuzilgan 
uglevodorodlar esa qattiq holatda bo‗ladi. 
Bundan tashqari neft tarkibida smola va har xil moddalar ko‗rinishida 
kislorodli, oltingugurtli, azotli va boshqa uglevodorodlar mavjud. Suyuq parafin 
uglevodorodlarni gazsimon uglevodorodlardan eng yengili pentan
12
5
H
C
, 
undan keyin geksan 
14
6
H
C
, geptan 
16
7
H
C
, oktan 
18
8
H
C
va boshqalar 
34
16
H
C
gacha hisoblanadi. Pentan yana ikki xil izomer: izopentan va neopentan 
ko‗rinishlarida uchraydi. Geksan 
12
6
H
C
da 4 ta izomer (izo-
12
6
H
C
), geptan 
16
7
H
C
da 8 ta izomer (izo-
16
7
H
C
), oktanda 
18
8
H
C
da 17 ta izomer (izo-
18
8
H
C
) bor. Molekulada uglerod atomlari sonining oshishi bilan izomerlar soni 
ham keskin oshadi, masalan, 
28
13
H
C
tarkibli uglevodorodning 802 ta, 
30
14
H
C
tarkibning esa 1858 ta izomerlari mavjud bo‗lishi mumkin. 

---

45 
Konlar neft xom-ashyosi tarkibida bunday izomer-parafin uglevodorodlar 
va boshqa guruhlardagi uglevodorodlar izomerlari turli xil nisbatlarda uchraydi, 
ya‘ni har xil neft uyumlarining neft xom-ashyosi tarkibi va xossalari bir-biridan 
farq qiladi. Bunga asosiy sabab, uglerod va vodorod atomlarining o‗zaro turli 
shaklda birika olish xususiyatidir. 
Neft tarkibida ko‗p miqdorda siklik strukturaga ega bo‗lgan naftenli 
uglevodorodlar bor. Ular parafin uglevodorodlardan 2 ta vodorod atomi bilan 
farq qiladi, ya‘ni naftenlar o‗zaro yopiq tizimga birikkan 
2
CH
ning bir necha 
guruhidan tarkib topgan. Naftenli uglevodorodlar 
n
n
H
C
2
formulasi bilan 
ifodalaniladi. Neftda asosan guruhida 5 ta yoki 6 ta 
2
CH
dan iborat naftenlar 
bor.
Siklogeksan yoki siklopentan strukturasida vodorod atomi boshqa biror 
uglevodorodli – metil 
3
CH
yoki etil 
5
2
H
C
radikallari bilan almashinishi 
mumkin. 
Naftenli uglevodorodlarda ham uglerodning vodorod bilan hamma 
bog‗lanishlari to‗yingan, shuning uchun naftenli neftlar barqaror xossalarga ega. 
Naftenlarning ham bir qator izomerlari mavjud. Bu izomerlar siklopentan yoki 
siklogeksanga birikkan radikallarning turli xildagi joylashuvi bilan bog‗liq. 
Shuningdek, 
2
CH
guruhining yetarlicha sonida radikallarning o‗zlari ham 
normal yoki izomer ko‗rinishida bo‗lishi mumkin. Agar naftenli uglevodorod 
yon zanjirga ega bo‗lsa, vodorod va uglerod atomlarining o‗zaro nisbatlari 
n
n
H
C
2
umumiy formula kshrinishidan o‗zgaradi. Yon zanjirda parafinli 
uglevodorodlar bo‗lganda vodorod atomlari soni uglerod atomlari soniga 
nisbatan 2 martadan salgina ko‗prok bo‗ladi. Neft tarkibida ba‘zi hollarda ikki 
yoki undan ortiq siklik guruhdagi murakkab naftenli uglevodorodlar bir biri 
bilan to‗g‗ridan to‗g‗ri bog‗langan holda uchraydi. 
Neft tarkibining ko‗p miqdorini aromatik uglevodorodlar tashkil etadi. 

---

46 
Parafin va naften uglevodorodlar aromatik uglevodorodlarga nisbatan oz 
miqdorda (5-20%) uchraydi.
Aromatik uglevodorodlar yoki arenlar (
n
n
H
C
) tarkibida vodorod juda 
kam. Uning molekulasi uglerod bilan to‗yinmagan bog‗lanishli halqa 
ko‗rinishiga ega. Shuning uchun ular to‗yinmagan yoki cheklanmagan 
uglevodorodlar deyiladi. Ular kimyoviy jihatdan beqaror hisoblanadi. Aromatik 
uglevodorodlarning asosiy vakili oltita СН guruhidan iborat bo‗lgan benzol 
6
6
H
C
hisoblanadi. Benzol xalqasidagi uglerod atomlari bir biri bilan o‗zaro 
qo‗shbog‗ va oddiy bog‗lar hosil qiladi. Agar biror СН guruhdagi vodorodni 
metil guruxi -
3
CH
bilan almashtirilsa toluol 
8
7
H
C
hosil bo‗ladi.
Neftning yuqori molekulyar qismi ulushining 20% dan 50% gacha qismini 
asosan 
aralashgan 
tarkibdagi 
uglevodorodlar 
tashkil 
etadi. 
Bunday 
uglevodorodlarda aromatik va naftenli halqalar parafinli zanjir bilan birikkan 
holda uchraydi. 
Neft tarkibidagi uglevodorodlar o‗rtacha miqdori o‗zaro taqqoslansa unda 
parafin uglevodorodlar 35-39%; naftenli uglevodorodlar 40-45% va aromatik 
uglevodorodlar 20-25% ni tashkil etadi. Ko‗pgina hollarda naftenli va aromatik 
uglevodorodlarning halqalari metanli uglevodorodlarning zanjirlari bilan 
birikkan holda bo‗ladi. Neft konlaridan qazib olinayotgan xom-ashyo tarkibida 
tabiiy va yo‗ldosh gazlar ham mavjud. Ba‘zi konlar uchun neftning tarkibida 
parafinli (metanli) uglevodorodlar 60-65% ni, naftenli uglevodorodlar 20-25% 
ni va aromatik uglevodorodlar 12-15% ni tashkil etadi. Bunday neftlar parafinli 
neftlar deyiladi. 
Neftni termik va katalitik qayta ishlash jarayonlarida ko‗p miqdorda 
to‗yinmagan uglevodorodlar (olefinlilar): etilen qatoridagi uglevodorodlar 
(etilen 
4
2
H
C
, propilen 
6
3
H
C
), normal- va izo-butilenlar (
18
8
H
nC
,
18
8
H
iC
), 
amilenlar (
10
5
H
C
) va boshqa shu turdagi normal va izotuzilishlarda hosil 
bo‗ladi, masalan: 

---

47