1.5.Neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi to‗g‗risida umumiy ma‘lumotlar Neft sanoati neft va muvofiq neft mahsulotlarini qazib olish, qayta
ishlash, tashish va sotishni o‗z ichiga olgan iqtisodiyot sohasidir. O‗zaro
bog‗langan sanoat sohalariga geofizika, burg‗ulash, neft-gaz qurilmalarini ishlab
chiqarish kiradi.
Neftni qayta ishlash - yirik tonnali ishlab chiqarish bo‗lib, neft, uning
fraksiyalari va neft gazlarini tovar neft mahsulotlariga va neft kimyosi uchun
xom-ashyoga, asosan organik va mikrobiologik sintez mahsulotlariga
o‗zgartirishga asoslangan. Ishlab chiqarish jarayoni neftni qayta ishlash
zavodlarida (NQIZ) amalga oshiriladigan fizik va kimyoviy-texnologik
jarayonlar yig‗indisi, shu jumladan xom-ashyoni tayyorlash, uni birlamchi va
ikkilamchi qayta ishlashni o‗z ichiga oladi. Quyida keltirilgan 1-sxemada neftni
qayta ishlash mahsulotlari va ularning qo‗llanilishi sohalari keltirilgan.
Neftni qayta ishlash uni haydash, ya‘ni neftni fraksiyalarga fizik ajratish
yo‗li bilan amalga oshiriladi. Neftni qayta ishlashning birlamchi va ikkilamchi
sohalari farqlanadi. Neftni qayta ishlash darajasi - xom-ashyoning qo‗llanilish
samaradorligini ko‗rsatuvchi ko‗rsatkichdir. Bu ko‗rsatkich neftni qayta ishlash
mahsulotlari hajmining neftni qayta ishlashga sarflangan umumiy hajmiga
nisbatini ko‗rsatadi. U quyidagi formula bo‗iycha hisoblab chiqiladi:
Qayta ishlash darajasi = (qayta ishlash hajmi - mazut ishlab chiqarish
hajmi - o‗ziga qilingan yo‗qotishlar va harajatlar hajmi) / qayta ishlash hajmi
37
×100 %.
Qayta ishlash darajasi kattaligiga qarab neftni qayta ishlash ikkilamchi
jarayonlari to‗yinganligi va neft mahsulotlari assortimenti strukturasi haqida fikr
yuritish mumkin. Ko‗rsatkich qancha yuqori bo‗lsa, xom-ashyo tonnasidan
shuncha ko‗proq neft mahsulotlari olinadi.
Neft-gaz sohasida ishlovchi zamonaviy kompaniyalar yoki vertikal-
integrallashgan, yoki maxsuslashtirilgan kompaniyalar bo‗ladi. Integrallashgan
o‗z tarkibiga butun ishlab chiqarish zanjirini - kondan iste‘molchigacha ishlarni,
shuningdek neft kimyosi, gazni qazib olish va qayta ishlash, al‘ternativ
38
yoqilg‗ilar ishlab chiqarish, shu jumladan qisman elektroenergetikani ham o‗z
ichiga oladi. Maxsuslashtirilgan kompaniyalar tor doirada (foydali qazilmalarni
qidirish, qazib olish, qayta ishlash, tashish, sotish) faoliyat ko‗rsatadi, biroq
integrallashgan
kompaniyalar
bilan
mustahkam
aloqada
ishlashadi.
Integrallashgan kompaniyalar soni ko‗p emas, biroq ular neft-gaz sohasida yirik
ulushga ega bo‗lishadi.
