Microsoft Word Sosial inkisaf?n t?min edilm?sinin regional aspektl?ri docx
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSIL:DÖVLƏTIN SOSIAL SIYASƏTININ
FORMALAŞMASININ NƏZƏRI ƏSASLARI 1.1 Dövlətin sosial siyasəti və sosial strategiyası Bazar münasibətlərinin formalaşması prosesində respublikamız əhali gəlirlərində ciddi differensiallaşma və kütləvi işsizlik kimi ağır sosial problemlərlə üzləşmişdir. Prosesin az ağrılı keçməsi üçün dövlətin bu problemlərə diqqətinin artınlması zəruri idi. Dövlətin tədbirləri müxtəlif əhali qruplarının sosial müdafiəsinə isliqamətlənmişdir. Məsələni mürəkkəbləşdirən amillərdən biri də ondan ibarətdir ki, sosial müdafıəyə yalnız maddi çətinliklərlə üzləşənlərin deyil, demək olar ki, bütün bazar subyektlərinin böyük ehtiyacı vardi. Yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar təsərrüfat subyektlərinin mülkiyyətin toxunulmazlığı, gəlirlərin istifadəsində sərbəstliyin təmin edilməsi, fəaliyyət növünün azad seçilməsi və başqa sahələrdə dövlət zəmanətinin olmasına ehtiyacı duyulurdu. Aydındır ki, hamını eyni dərəcədə kasıb yaşamağa vadar edən, «humanist» prinsiplərə əsaslanan gəlirlərdə bərabərlik yaratmaq, maddi təminatda fərqləri aradan qaldırmaq kimi başa düşülən «sosial müdafiə» bugünkü reallığa uyğun gəlmirdi. Sosial müdafiə hər kəsin öz əməyi, istedadı, mülkiyyəti əsasında mövqeyi müəyyənləşmiş cəmiyyətdə ayrı-ayrı fərdlərin imkan və qabiliyyəti ilə ə ldə oluna bilməyən, hamı üçün eyni olan vətəndaşlıq mövqeyinin təmin edilməsi zərurətidir. Cəmiyyətin ibarət olduğu kasıblar və varlılar, işsizlər və işləyənlər, qocalar və cavanlar, sağlamlar və əlillər və s. I ve II növ vətəndaşlara bölünə bilməzlər. Belə ki hər bir şəxs cəmiyyətdən, işçi kollektivdən, ailə üzvü ailədən 8 təminat almalıdır və sosial müdafiə müvafiq institutlar dövlət, müəssisə, ailə tərəfindən reallaşdırılmalıdır. Məsələnin bele anlamında sosial müdafiə iqtisad elminin əhatə dairəsində geniş məzmun kəsb edir və bir çox sosial elmlərin predmeti kimi çıxış edir. Bununla belə sosial müdafiə hər şeydən əvvəl iqtisadi hadisə olub iqtisadi inkişafla müəyyənləşir və deməli, iqtisad elminin predmetinə daxildir. Sosial müdafiəni daha çox iqtisadi cəhətdən səciyyələndirən amilləri nəzərdən keçirək. Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, cəmiyyətin bir çox üzvləri məşğulluqla özlərinin yaşayışını təmin edə bilməyənlərdir. Buraya sosial müdafiəsiz keçinə bilməyən əhali qrupları - əlillər, xroniki xəstələr, fiziki cəhətdən zəif insanlar aiddir. Gəlirlərlə təmin olunan məşğul əhalinin də müxtəlif səbəblərdən (xəstəlik, işsizlik, bədbəxt hadisə, əlillik, qocalıq və s.) sosial müdafiəyə ehtiyacı olanlara çevrilməsi ehtimalı həmişə mövcuddur. ETT və iqtisadi inkişafın yeni mərhələsinə keçid çox zaman mütəxəssisləri, müəyyən peşə sahiblərini, əmək qabiliyyəti və təcrübə toplamış insanları və onların ailə üzvlerini maddi ehtiyac qarşısında qoyur. Yeniləşmiş mühitə uyğunlaşmaq dövründə ağrılı keçən bu prosesdə iqtisadi inkişafın doğurduğu sosial problemlər yaranır. Sosial yönümlü cəmiyyət qurmaq üçün birinci şərt maddi ehtiyaclarını təmin etmək məqsədi ilə hər bir insana bazarın imkanlarından tam və azad istifadə etməyə ilkin şərait yaratmaqdır. Buraya təhsil və ixtisas almaq imkanları, əmək və qabiliyyətinə görə istənilən (qanun çərçivəsində) fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq və gəlir əldə etmək, dövlətin sosial köməyindən istifadə etmək və s. aiddir. Belə olduqda hər kəs imkanları daxilində öz maddi imkanlarını təmin edər, cəmiyyətdəki mövqeyini müəyyənləşdirər və imkanları xaricində olan sosial məsələlər dövlətin öhdəsinə düşər.Keçən əsrdə yaranankonsepsiyalar sosial tərəqqiyə inkişafın nəticələri kimi deyil, inkişafın amili kimi baxılması ideyasını irəli sürürlər. Tükənməz yaradıcılıq qabiliyyəti olan insanın bioloji, iqtisadi, sosial varlıq kimi qiymətləndirilməsini əsas götürən bu konsepsiya (XIX əsrdə yayılmış sosial təkamül nəzəriyyəsinin tənqidi əsasında yaranmışdır. Sosial tərəqqi nəzəriyyəsinin tərəfdarları (O.Kont, Q.Spenser, L.Morqan, F.Tennis va s.) 9 cəmiyyətə vahid inkişaf «məntiqinə» əsaslanan bütöv orqanizm kimi baxırdılar. Onlar təkamülü ardıcıl mərhələlərə bölməklə tərəqqini cəmiyyətin təbii inkişafının nəticəsi kimi qiymətləndirirdilər. Təkamül bir orqanizm kimi cəmiyyətin daxili, təbii qüvvəsinin nəticəsidir. XX əsrin I yarısında bu ideyanın davamçıları (L.Uayt, D.Styuard, T.Parsons və b.) Darvin təliminin «təbii seçim» prinsipini əsas götürməklə ayrı-ayrı mədəniyyətlərin bir-birini əvəz etməsini sosial inkişafın aparıcı qüvvəsi hesab edir. XX əsrdə təkamüllü sosial inkişaf konsepsiyasının tənqidi elmdə sistemli və funksional quruluş istiqamətli ideyaların yaranmasına səbəb oldu. Bu ideyanın tərəfdarları (D.Farley, N.Smelzer, U.Bakli. M.Arçer və b.) sosial dəyişiliklərin həm sistemin özündə, həm də onun daxili elementlərində inkişafla izah edirlər. Onlar hesab edirlər ki, sosial quruluşda müəyyənedici amil məhz insan, onun iqtisadi, bioloji və sosial ölçüləridir. Sosial inkişaf haqqında fəlsəfi görüşlərin inkişafı öz əksini iqtisad elminin tarixində əhalinin sosial rifahı və müdafiəsi haqqında təlimlərdə tapmışdır. XIX ə srin görkəmli alimləri V. Zombart, A. Veqner, K. Marks, A. Marşall, S. Klark, A. Piqu və başqaları sosial müdafiəsinin iqtisadi aspektlərinin – sərvətin bölgüsü, gəlirlerin bərabərsizliyi, minimum maddi təminat və sair ciddi tədqiqatlar aparmışlar. Onlar istehsal amillərinin hər ikisinə - əmək və kapitala, sosial şərtlərin təsirini qeyd edir və gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsünün iqtisadi artıma təsirini təhlil etmişlər. XX əsrdə institusional nəzəriyyələr (P. Samuelson, A.Veber və b.) sosial müdafiənin həyatın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında rolunu öyrənməklə problemin həm nəzəri, həm də praktiki məsələlərini təhlil edir. Şəxsi rifah halının və iqtisadi müstəqilliyinin təmin edilməsində bazar mexanizminin üstünlükləri və sonuncunun əməyin stimullaşdırılmasında rolu M. Fridmanın tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır. Faydalılıq həddi və insan kapitalı nəzəriyyələri ə sasında əhalinin sosial müdafiəsi problemləri X.Lampert, R.K.Makkonnel, L. Erxardın əsərlərində tədqiq olunmuşdur. Müasir elmi konsepsiyalar sosial yönümlü cəmiyyət quruculuğunda dövlətin yeri və rolunun düzgün müəyyənləşdirilməsini əsas problem hesab edirlər. Bu 10 zaman dövlətin iqtisadi funksiyalarından ikisi həlledici istiqamət kimi vurğulanır: birinci - sosial ədaləti təmin edə bilən makroiqtisadi sabitliyin əldə edilməsi; ikinci - mikroiqtisadiyyatda rəqabəti təmin edə bilən bazar mexanizminin inkişafı. Zənnimizcə, keçid iqtisadiyyatı üçün də məsələnin belə qoyuluşu özünü doğruldar. Bu həm də iqtisadi islahatlar gedişində sosial siyasətin yeni iqtisadi əsaslar üzərində qurulması baxımından da aktualdır. Keçid dövrünün iqtisadi siyasəti bazar mexanizminin inkişafına yönəlməli, sosial problemin həllində bazarın imkanlarından daha dolğun istifadə edilməli və dövlətin sosial siyasəti bazar mexanizminə söykənməlidir. «Bazar mexanizmində təcəssüm olunan institut və normaların daha dəqiq anlamı göstərir ki, inkişaf strategiyası - dövlət və bazar arasında seçim məsələsidir - fikri səhvdir. Ölkələrə bazarı inkişaf etdirmək zəru- ridir; eyni zamanda onlar üçün bazarın inkişafını təmin edən işlək dövlət institut- larının olması zəruridir» Dünya bankının hesabatlarında öz əksini tapmış bu fikir bir daha təsdiq edir ki, institusional dəyişikliklər etmədən səmərəli iqtisadi, o cümlədən sosial siyasət yeritmək mümkün deyil. Məlumdur ki, sovet dövründə sosial siyasətin institusional əsasını dövlətin, iqtisadiyyatla bilavasitə əlaqəsi olmayan, inzibati qurumları və xeyriyyəçi orqanlar təşkil edirdi. Bazar münasi- bətlərinə keçidlə əlaqədar sosial siyasətin institusional quruluşu yeniləşməlidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, buraya aşağıdakı sistemlər aid edilə bilər: - sosial təminat sistemi (minimum sosial standartlar); - sosial sığorta sistemi; - sosial yardım sistemi;(o cümlədən özəl sosial yardım da daxil olmaqla) - sosial təminat sistemi sosial nemətlərin, hamısının istifadə edə bilməsi şərti ilə əvəzsiz verilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman vətəndaşların sosial müdafiəsinə dövlət zəmanət verməlidir. Buraya şəhid ailələrinə, qaçqınlara, müharibə əlillərinə verilən ödəmələr və s. aiddir. Sosial sığorta sistemi vətəndaşlara sığorta ödəmələrinin və sosial nemətlərin verilməsini onların sığorta haqlarını ödəməsinə uyğun həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Sosial sığorta sistemi ümumi həmrəylik və dövlətin öz vətəndaşlarını 11 qoruması prinsipləri əsasında qurulmalıdır. Sosial yardım sistemi cəmiyyətin ən çox ehtiyacı olan üzvlərinə sosial qayğı və sosial prinsiplərini əks etdirir. Buraya aztəminatlı insan qruplarına əvəzsiz kömək göstərilməsi halları aiddir, özəl sosial yardım (bəzən özəl sığorta da) bu sistemə aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki, institusional və icra mexanizmindən asılı olmayaraq sosial siyasət, bir qayda olaraq, müəyyən problemləri əhatə etməlidir. Ümumiləşdirilmiş şəkildə sosial siyasətin istiqamətləri aşağıdakıları əhatə etməlidir. - məşğulluq və sosial əmək münasibətləri siyasəti; - gəlirlər siyasəti; - ə halinin təkrar istehsalı siyasəti; - sosial sahələrin inkişafı siyasəti; - regional sosial siyasət. Keçid iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin sosial siyasətinin məzmunu və əsas istiqamətləri, problemlərin əhatə dairəsi və icrası ardıcılllığı dövlətin iqtisadi siyasətinin strategiya və taktikasından asılıdır. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyya- tının qurulması bir tərəfdən keçid iqtisadiyyatının ziddiyyətlərinin həll edilməsi; digər tərəfdən yeni sistemin möhkəm iqtisadi əsaslarının qoyulması məsələləri ilə səciyyələnir. Belə ki, dövlətin iqtisadi sahədə vəzifələri aşağıdakıların həll olunmasına yönəldilir; - iqtisadiyyatda böhran hallarının aradan qaldırılması və onların sosial nəticələrinin zəiflədilməsi; - azad rəqabətin qorunması, sahibkarlığın müxtəlif formalarının fəaliyyəti və inkişafı üçün müvafiq hüquqi və iqtisadi şərtlərin yaradılması; - iqtisadiyyatda inhisarçılıqla səmərəli mübarizə aparılması; - pul tədavülünün təşkili və milli valyutanın sabitliyinin təmin edilməsi; - maliyyə, vergi, valyuta sistemlərinin təkmilləşdirilməsi; - ümumi istifadə xarakterli ictimai nemətlərin və xidmətlərin dövlət tərəfindən istehsalının və təminatının təşkili; 12 - gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsündə əhalinin sosial müdafiəsinin təmin edilməsi; - məşğulluğun təmin edilməsi və işsizliklə mübarizə və s. Problemləri tam əhatə etməyən sadaladığımız bu məsələlərlə yanaşı respub- likamızın müharibə vəziyyətində olması və xarici iqtisadi əlaqələrin təsirini də nəzərə alsaq gələcək cəmiyyətin, yeni iqtisadi sistemin bu gün sağlam təməlinin qurulmasının nə dərəcədə mürəkkəb iş olduğunu görərik. Son illərin elmi araşdır- maları və dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, XX əsrin sonu və XXI əsrin ə vvəllərində bəşəriyyətin mütərəqqi inkişafı insanların sosial problemlərinin həllindən çox, dərəcədə asılıdır. Belə ki, cəmiyyətin sosial durumu iqtisadi inkişafın nəticəsindən çox onun inkişafına təkan verən və ya ləngidən amilə çevrilmişdir. Bu bir daha göstərir ki, bu gün sosial problemlərin düzgün və səmərəli həll edilməsi aktual olmaqla yanaşı, həm də gələcək inkişaf üçün də ə həmiyyətlidir. Keçid iqtisadiyyatının xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla dövlətin sosial siyasətini müəyyənləşdirən amillər aşağıdakılardır: - ə halinin həyat səviyyəsinin təmin edilməsi və yüksəldilməsi; - gəlirlərin əhalinin təminatında yaratdığı fərqlərin dərinləşməsinin qarşısının alınması; - aztəminatlılıq və kasıblıqla mübarizə; - inflyasiyanın məqbul səviyyəsinin saxlanılması; - büdcə təminatlı sosial sahələrin iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi; - istehlak malları və xidmətlər sahəsində milli istehsalçıların qorunması və onlara dövlət köməyi; - istehlak malları və xidmətlər istehsalına elmi-texniki dəstək və innovasiyanın təmin edilməsi. Bildiyimiz kimi, keçid iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin ən vacib funksiyalarından biri bazara keçidlə əlaqədar meydana çıxan bir sıra mühüm problemləri həll etmək, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı tədbirləri həyata keçirməkdir. Dövlətin iqtisadi siyasətinin əsasını sosial siyasət 13 təşkil edir. Dövlətin sosial siyasəti cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin sosial-iqtisadi şə rtlərinin tənzimlənməsinə yönəldilən tədbirləri kompleksindən ibarətdir. Məhz sosial siyasət vasitəsi ilə ilk növbədə əhalinin dövlət himayəsinə ehtiyacı olan hissəsinin vəziyyətini keçid şəraitində qismən yüngülləşdirmək mümkündür. Sosial sahədə dövlət tərəfindən həyata keçirilən və əhalinin sosial müdafiəsinə xidmət edən əsas tədbirlər sırasına təhsil, səhiyyə, ekoloji problemlərin həllinə yönəlmiş iri proqramların işlənib hazırlanması, zəhmətkeşlərin sosial mühafizəsi və sosial təminatı (istehlak büdcəsinə uyğun olaraq əmək haqqının və pensiyaların minimum səviyyəsinin müəyyən edilməsi, inflyasiyanın sürətinə uyğun olaraq gəlirlərin indeksləşdirilməsi və sair.) mexanizminin formalaşdırılması daxildir. Azərbaycanda sosial inkişafın özünəməxsus xüsusiyyətləri mövcuddur. Bu qanunauyğunluqlar son illər daha çox nəzərə çarpır. Milyondan çox pensiyaçının, iki yüz minə qədər tələbənin və işsizliyin yuxarı olması xarakterik xüsusiyyətdir. O cümlədən, əhalinin yaş tərkibində son illərdə nisbi qocalmanın baş verməsi, hər bir işçiyə düşən işsizlərin sayının artması, təbii artımın azalması tempini xarakterizə edir və digər xüsusiyyətlər, sosial təminat, sosial müdafiə, sosial tənzimlənmənin özünəməxsus qanunauyğunluqlarını meydana çıxarır və sosial siyasəti formalaşdırır. Sosial siyasətə uyğun olaraq maliyyə, kredit, bölgü, mübadilə, vergi siyasəti formalaşdırılır. Sosial təminatın pulsuz və güzəştli xidmət istiqamətlərində formalaşmasının tənzimlənməsi mexanizmləri həmin sahələrdə işləyənlərin əmək haqqı, bu sahələrin maddi-texniki bazası və kadr potensialının inkişaf etdirilməsi üçün zəruri olan maliyyə imkanları ilə məhdudlaşır. Bu sahələrin inkişafının əsas maliyyə mənbəyini mərkəzləşmiş formada dövlət büdcəsi təşkil etdiyi üçün dövlət büdcəsi həmişə sosial yönlü siyasət yeritməlidir. Maliyyə gərginliyi şəraitində sosial tənzimlənmənin əsaslarını müəssisələrin özlərinin təsərrufat hesabı vasitəsilə işlənməsi yolu ilə ödənilməsi problemi meydana çıxır. Müasir şəraitdə təhsil ocaqlarının demək olar ki, hamısında pullu təhsil sistemi mövcuddur, özəl təhsil ocaqları inkişaf edir. Mülkiyyət 14 münasibətlərindən asılı olaraq maliyyəşdirmə mənbələri yeniləşir. Yeni ixtisaslara, xidmətlərə ehtiyac əhalinin xidmətə olan alıcılıq qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Beləliklə, bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqca sosial inkişafın yeni formaları meydana çıxır. Bu strukturların təşkilatı-iqtisadi xüsusiyyətləri formalaşır. Maliyyə imkanları yeniləşir və tənzimləmədə indiyə qədər formalaşmış plan, mərkəzləşmiş mexanizmlərdən fərqli olaraq çevik bazar mexanizmləri meydana gəlir. Əlbəttə, sosial tənzimlənmənin bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə imkanları daha da gərginləşir. Ona görə də istər respublikanın daxili imkanları hesabına, istərsə də xarici kreditlərin hesabına bu gərginliyi azaldan, yumşaldan tədbirləri, mexanizmləri tətbiq etmək lazımdır. Bu baxımdan, respublikada sosial müdafiə fondları, kreditlər, dünya bank sistemləri, dünya humanitar təşkilatların vasitələri hesabına sosial fondlar yaradılır. - Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra çətin problemlərlə üzləşmişdir. Ə hali müxtəlif təzadlar məngənəsində sıxılaraq hələ yaşayış tərzini tam müəyyən- ləşdirməmişdir. Yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar respublikamızın iqtisadiy- yatının iflic vəziyyətinə düşməsi xalqın sosial vəziyyətini ağırlaşdıraraq əhalini bir sıra problemlərlə üz-üzə qoymuşdur. Respublikanın üzləşdiyi Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bu problemlərin sayını artırmışdır. Azərbaycanda bir milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkün olması, fabrik və zavodlarımızın avadanlıqlarının fiziki və mənevi cəhətden köhnəlməsi, cəmiyyətdə gedən inkişafı ləngidir. Bu cür mürəkkəb vəziyyətdə sosial siyasəti formalaşdırmaq çətindir. Belə şəraitdə ölkəmizdə liberal sosial siyasət meylləri özünü gösterir. Liberal sosial siyasətin gerçəkləşdiyi dövlətlərdə iş yerləri yaradılır, kiçik biznesə üstünlük verilir, insanlar sahibkarlıqla daha çox məşğul olurlar. Buna görə də Azərbaycan dövlətçiliyində bir nömrəli məsələ kiçik və orta biznesin inkişaf etdirilməsi və sahibkarlığa şərait yaradılmasıdır. Əvvəllər tənqid atəşine tutduğumuz bazar iqtisadiyyatı insanların azad və firavan yaşaması üçün əlverişli quruluşdur. Bu gün insanlarda bazar iqtisadiyyatına xas xüsusiyyətlərin tərbiyə olunmasına səy göstərilməlidir.Son illər ə rzində iqtisadi islahatlara paralel olaraq, sosial sahədə də islahatlar həyata keçirilir 15 və əhalinin sosial problemləri dövlətin daima diqqət mərkəzindədir. Bazar iqtisadiyyatına keçid və keyfiyyətcə yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması sosial müdafiə sistemində zəruri islahatların aparılmasını, müasir tələblərə cavab verə biləcək çevik işlək mexanizmlərin, əmək hüquqlarının qorunmasını təmin edən tam əhatəli hüquqi və sosial təminatlar sisteminin yaradılmasını tələb edir. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün müvafiq, həmçinin beynəlxalq normalara ə saslanan qanunverici bazanın yaradılması zəruridir. Məhz bütün bunlara görə qanurwericiliym təkmilləşdirilməsi və yeni qanunların yaradılması istiqamətində lazımi işlər görülmüş, beynəlxalq normalara uyğun qanunlar, o cümlədən «Əməyin ınühafizəsi haqqında», «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında», «Əlillərin sosial müdafiəsi haqqında», «Minimum istehlak büdcəsi haqqında», «Vətəndaş- ların pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi haqqında», «Məzuniyyətlər haqqında», «Kollektiv müqavilələr və sazişlər haqqında» və s. qanunlar hazırlanmış və qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası vetəndaşları sosial təminat hüquqlarından başqa digər vacib hüquqlara – əmək, istirahət, sağlamlığın qorunması, təhsil kimi hüquqlara da malikdirlər ki, bu da 12 noyabr 1995-ci ildə qəbul edilmiş Əsas Qanunda öz əksini tapmışdır. Sosial müdafiə termini ilk dəfə ABŞ-da istifadə olunub.1929-cu ildə dünyada hökm sürən Böyük qtisadi Böhranın ABŞ-ın və digər ölkələrin sosial müdafiə sisteminin inkişafına böyük təsiri olub. Böhran nəticəsində Amerikada işsizliyin səviyyəsi yüksəlib və xalq səfalətlə üz-üzə dayanıb. Sosial risklərə qarşı xalqın kifayət qədər qoruna bilməməsi prezident Ruzveltin başçılığıyla 14 avqust 1935-ci il tarixli "Sosial müdafiə qanunu"nun qüvvəyə minməsinə səbəb olub. Daha sonra bu anlayış 1942-ci ildə məşhur ingilis iqtisadçısı Vilyam Beveric tərəfindən hazırlanan "Beveric hesabatı" ilə öz gerçək mənasını tapıb. Dünyada qəbul olunmuş əsas sosial müdafiə modelləri - Bismark və Bevericin yaratmış olduğu modellərdir. 16 Bismark modeli əmək fəaliyyətinə əsaslanan sosial sığorta mexanizminə söykənir. Fərdlər gördükləri iş qarşılığında sosial müdafiə ilə əhatə olunurlar. Modeldə maliyyələşmə sığorta olunanların ödədikləri sığorta haqqı ilə reallaşır. Bununla da işçi qazancına və ödədiyi sığorta haqqına düz mütənasib olaraq sosial müdafiə hüquqları əldə edir. Bu səbəbdən hər kəs sosial müdafiə ilə əhatə olunmaya da bilər. Bismark modeli dedikdə həm də ağıla ilk olaraq məhz pensiya sistemi gəlir. Beveric modelini isə universal sistem kimi xarakterizə etmək olar. Bu sistemdə fərdin sosial müdafiəsi onun işləməsindən asılı deyildir. şləyən və işləməyən hər kəs, o cümlədən ölkənin bütün vətəndaşları, həmçinin ölkə daxilində hər bir şəxs, bir sözlə, bütün əhali sosial müdafiə ilə əhatə olunurlar. Bu sistemin əsas fərqli cəhətlərindən biri sosial yardım və sosial xidmət formalarının təqdim edilməsidir. Beveric modelinə ən uyğun ölkə ngiltərədir. ngiltərəni Almaniyadan sonra sosial rifahın inkişafı baxımından ikinci əsas ölkə hesab etmək olar. Almaniyada reallaşdırılan sosial islahatlar sənayesi surətlə inkişaf edən ngiltərəyə böyük təsir göstərmişdir. II Dünya müharibəsindən dərhal sonra ngiltərədə sosial sığorta ə sasında qurulan sosial müdafiə sistemində dövlət işçi və işəgötürəndən sonra üçüncü tərəf kimi iştirak etməyə başlamışdır. Bu sistem də Bismark modeli kimi sosial sığortalar əsasında qurulmuşdur. Amma Beveric modelində ödənilən sığorta haqları və vergilər yalnız şəxsin özünün sosial müdafiəsinə deyil, həm də yoxsulların sosial rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəldilib. Sözün əsl mənasında, Bismark modelində sosial siyasət yalnız işləyənlərin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaqla bağlıdır, əhalinin yoxsulluğunu azaltmaq və əmək qabilliyyəti olmayanların sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq əsas məqsəd kimi nəzərdə tutulmamışdır. Məhz bu , iki modeli bir-birindən fərqləndirən əsas cəhət hesab olunur. Digər tərəfdən, heç bir ölkədə bu modellərdən yalnız biri tətbiq edilmir. Hər iki model dünya ölkələri tərəfindən mənimsənilib. Bunlardan biri daha çox, digəri isə qismən sosial müdafiə sistemində yer alır. Bəzi ölkələrdə isə hər iki model 17 paralel,bərabər səviyyədə həyata keçirilir. Məsələn, ölkəmizdə sosial sığorta prinsiplərinə əsaslanan sosial müdafiə sistemini Dövlət Sosial Müdafiə Fondu, yoxsulluğun azaldılmasına yönəldilmiş sosial yardım və sosial xidmət formalarını isə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi reallaşdırır. Sosial təminat sistemində müavinətlər mühüm yer tutur. Əhalinin aztəminatlı təbəqələrinin ünvanlı sosial müdafiəsinin təşkil edilməsi məqsədilə 22 may 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikası prezidenti tərəfindən imzalanmış «Aztəminatlı ailələrə verilən müavinətlərin artırılması haqqında» sərəncama əsasən müharibə ə lillərinə, şəhid ailələrinə ve müddətli herbi xidmətdə olan hərbi qulluqçuların uşaqlarına, yetim və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların qəyyumlarına, Çernobıl qəzası nəticəsində əlil olmuş, yaxud vəfat etmiş valideynlərin uşaqlarına təyin olunan aylıq müavinətləri, uşağa qulluğa görə qismən ödənişli məzuniyyətdə olan şəxslərə müavinətlər, gəlirdən asılı olmayaraq uşaq doğulması və dəfn üçün birdəfəlik müavinətlərin təyin olunması müəyyən edilmişdir. şləyən aztəminatlı ailələrə müavinətlərin təyin edilməsi uşaqlara görə verilən aylıq müavinətlərin daha çox ehtiyacı olan ailələrə çatdırılmasını mümkün etmişdir. Əhalinin ən zəif təbəqələrinin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə qaçqın və məcburi köçkünlərdən birinci qrup əlil olan ailələrə əlavə aylıq müavinətlər təyin edilmişdir. Respublikamızda bir çox güzəştlərin verilməsi ünvanlı xarakter daşımadı- ğ ından, həmçinin güzəştlər ölkənin iqtisadi inkişafına mənfi təsir göstərdiyindən bəzi kateqoriyalar üzrə güzəştlərin aylıq müavinətlərlə əvəz olunmasına üstünlük verilmişdir. Müavinət ciddi məqsədli təyinat xarakterinə malikdir. Bir sıra müavinətlər üzürlü səbəbə görə itirilən qazancı əvəz etmək məqsədilə (müvəqqəti əmək qa- biliyyətini itirməyə, işsizliyə və s. görə) digərləri isə sosial yardım göstərmək məqsədi ilə verilir (uşaq doğularkən birdəfəlik müavinət, aztəminatlı ailələrin uşaqlarına aylıq müavinət, dəfn üçün birdəfəlik müavinət və s.). Müavinətlərin verilmə müddətləri müəyyən zamanla məhdudlaşdırılır. Onları 18 ödənilmə müddətindən asılı olaraq birdəfəlik, aylıq və cari kimi qruplara bölmək olar. Pensiya kimi müavinət də ekvivalentsiz əsaslarla verilir. Müavinətlərin maliyyələşmə mənbələri müxtəlifdir. Sosial təminatın mühüm növlərindən birini də ahıllara, tək və kimsəsiz vətən- daşlara, əlillərə sosial xidmət göstərilməsi təşkil edir. Sosial təminat sahəsində xidmətin fərqləndirici cəhəti onların ayrı-ayrı vətəndaşlara pulsuz və ekvivalentsiz həyata keçirilməsidir. Sosial xidmətin tibbi xidmət və müalicə, müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsinin ekspertiza edilməsi, əlilliyin səbəb və qrupunun müəyyən edilməsi, evdə sosial xidmət, qocalar və əlillər evində qocaların və əlillərin saxlanılması və s. növləri vardır. Sosial yardım sistemləri əhali təbəqələrinin ehtiyaclarına əsasən onlara güzəştlər təqdim olunmasını təmin edir. Yardım sistemləri hökumət fondlarının vəsaitləri hesabına maliyyələşdirilir. Bu sistemin tətbiq edilməsi isə test üsulları ilə sosial yardımlara ehtiyacı olan şəxslərin müəyyənləşməsi yolu ilə həyata keçirilməlidir. Sosial sığorta ilə sosial yardım arasındakı fərq aydınlaşdırılmalıdır. Sosial riskli şəraitin yarandığı hallarda məqsədli hüquqlara malik, sosial cəhətdən sığortalanmış tərəf onlar üzərində test yoxlanması aparılmadan güzəştlər almaq hüququna malik olmalıdır. Sığortalanmış tərəf onların güzəştlərə ehtiyacı olub olmamasından asılı olaraq sığorta güzəştləri almaq hüququna malik olurlar. Lakin sosial yardıma ehtiyacı olan hər hansı bir tərəfsə hökumət tərəfindən onun müavinətlər almaq hüququ olub olmadığının qiymətləndirilməsi faktını nəzərə almalıdır, bu zaman yaşayış üçün müvafiq vəsaitlərin olması imkanları da nəzərdən keçirilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, son 4-5 ildə sosial sığorta ilə sosial yardım arasındakı məsafə çox qısalmışdır. Yəni bir tərəf məqsədli hüquqlara malik olmaqla sosial yardımlar ola biləcək tərəf kimi qəbul edildiyi halda, digər tərəf sosial sığorta üzrə güzəştlər isə vəsaitlərin testi aparıldıqdan sonra onların təqdim olunması artırılmaqda davam edir. Eyni zamanda pensiyaların məbləği aşağı olduğu üçün Respublika prezi- 19 dentinin fərmanıyla dövlət büdcəsindən pensiyalara əlavə müavinətlər təyin edil- mişdir. Hər iki hüquqların bu cür bir-birinə yaxınlaşması sosial müdafiə anlayışının açıqlanması üçün onların vahid hala gətirilməsini tələb edir. Sosial sığorta və ya sosial müdafiəyə aid olmasının aydınlaşması mümkün olmayan güzəştlərə «qarışıq güzəştlər» kimi baxılmalıdır. Sosial sığorta haqlarından əlavə sosial yardım sistemi və digər milli sosial müdafiə sistemləri sosial müdafiə müavinətlərin digər növlərindən hələ də fərq- lənməkdədir. Bununla əlaqədar olaraq, sosial kompensasiyalar sistemi barədə də məsələyə toxunaq. Bu birgə məxrəc sistemlərinin tərkibinə daxil olur ki, bu da çətinliklərə və itkilərə məruz qalmış insanların problemlərinin həllində hökumət və ictimaiyyətin birgə həmrəyliyini nümayiş etdirir. Bu baxımdan əlillər, ahıl yaşlı və müharibədə ailə başçısını itirmiş və təcavüzə məruz qalmış, eləcə də insan hüquqları tapdanan vətəndaşların pensiya haqları və digər güzəştləri diqqət mərkəzində olmalıdır. Bir çox güzəştlər nağd ödənişlər şəklindədir və əməyin ödənilməsindən kifa- yət qədər qazanc əldə etmək iqtidarında olmayan və məcburi xərclərlə üzləşən insanların ehtiyaclarına yönəlmişdir. Başqa sözlə desək, həmrəylik, sosial sığorta və sosial müdafiə sistemləri tərəfindən ifadə olunan ve sosial riskli şəraitə məruz qalan insanlara verilir. Həmrəyliyə ehtiyacı olan elə hallar olur ki, bunlardan biri də əsas gəlir anlayışıdır. Bu elə sistemlərə aiddir ki, bütün vətəndaşlar hökumət tərəfindən, insanların işləməyə marağı olmasından və ya ehtiyacları olub olmadığından asılı olmayaraq həmişə müavinətlərlə təmin olunurlar. Bu cür əsas gəlir anlayışı bütün güzəştlərin sosial müdafiə sistemi tərəfindən nağd ödənişli formada təqdim olunmasına səbəb olur və gələcəkdə bu ödənişlərin ünvanlarının artırılması əsas məqsəd sayılır. Sosial müdafiə müavinətləri sosial sığorta və ya sosial yardım üzrə güzəştlərə bölünə bilməz, lakin öz tərkibinə əsasən təsnifləndirilə bilər. Bununla da, natural formada təqdim olunmuş güzəştlərə də toxunulmalıdır ki, onlar da mahiyyət etibarı 20 ile nağd formada olan güzəştlərdən və digər ödənişlərdən fərqlənir. Sosial müdafiə sisteminin təsnifləndirilməsinə nəzər salaq. «Bismark» və «Beveriç» ən klassik model hesab olunur. Bu sistemlərdə yalnız sosial sığorta elementləri nəzərə alınır və ön plana çəkilir. Sosial sığortaya «Bismark» sistemindən yanaşsaq görərik ki bu sistem işləyen əhaliyə xidmətlər göstərilməsinə həsr olunmuşdur. Burada işçilərə xüsusi yer ayrılır, əhaliyə təqdim olunan güzəştlərin həcmi onların iş stajlarından və sosial riskli halların baş verməsindən öncə, onların əldə etdikləri gəlirlərdən bilavasitə asılı olur. Burada sosial sığorta sistemi məşğul əhalinin etdikləri ayırmalar və onların işə götürənlərinin ödədikləri tədiyələr hesabına maliyyələşdirilir. «Beveriç» sosial sığorta modelində məqsəd bütün əhali təbəqələrini yardımlarla təmin etməkdən ibarətdir. Burada güzəştlər birdəfəlik ödənişlər formasında müəyyənləşir və maliyyələşmə vergi sistemləri vasitəsilə həyata keçirilir. Hal- hazırda adları çəkilən hər iki sosial sığorta sistemlərinin öz mükəmməl formalarında fəaliyyət göstərə biləcəklərindən uzaq olduqları barədə rəy formalaşmışdır ki, bu da onların milli sosial müdafiə sistemlərindən kifayət qədər uzaq olmalarından irəli gəlir. Skandinaviya ölkələrinin sosial müdafiə sisteminə öz xüsusi yanaşmaları var. Bu ölkələrdə məhkəmələrin sosial müdafiə problemlərinə əhəmiyyətli təsiri vardır. Bundan əlavə, elə inzibati tədbirlər də mövcuddur ki, hüquqi normativ aktlarla birgə onlar sosial müdafiə məfhumunun açıqlanmasına kömək edirlər. Qanunvericiliyin bu problemləri daha az əhatə etdiyi şəraitdə bu açıqlamalara daha çox ehtiyac duyulur. Sosial müdafiənin milli modelinin hazırlanması və layihələşdirilməsi fəaliyyətin bir növüdürsə, məsələnin ikinci tərəfi bütün bunların həyata keçirilməsi üçün müvafiq inzibati idarəetmə strukturunun yaradılmasına olan tələblərdir. Bu, ə n azı, bir neçə müxtəlif sosial müdafiə sistemlərini, müxtəlif əhali təbəqələri və müxtəlif qruplar üçün sosial müdafiə tədbirləri həyata keçirən sistemləri idarə edən inzibati qurumlar olmalıdır. Fəaliyyətin professional səviyyədə təşkil olduğu 21 zamanı işçilər və onlara müxtəlif xidmətlər həyata keçirilməsi sxemlərini və özünü işlə təmin edənlərin fəaliyyətini təşkil edən müxtəlif inzibati qurumlar yaradılmalıdır. «Bəzi ölkələr, əksər hallarda, qanun statusu daşıyan ictimai qruplar yara- dacaqlar ki, onlar da sosial müdafiə sisteminin inzibati idarə olunmasını həyata keçirəcəklər. Sosial müdafiə ehtiyatlarının yığılması və idarə olunması, eləcə də yığılması üzrə məsul olan müxtəlif fond və qurumların mövcudluğunu vurğu- lamalıyıq. Onlar içərisində sosial sığorta məsələlərinin inzibati idarə olunmasına görə məsul olan qurumlar da vardır». Məsələn, belə hallarda üstünlüyü işçilərdən təmsil olunmuş qruplar qazanırlar. ş in bu qaydada təmsil olunması üçün siyasi cəhətdən məsul şəxslər inzibati öhdəlikləri öz aralarında bölüşdürürlər. Onlar, həmçinin, inzibati qurumların tərkibinə təmsilçilərin təyin olunmasını da öz üzərinə götürürlər. Hərdən, məqsədli qrupların sosial müdafiə sistemlərinin spesifik qurumlarına birbaşa cəlb olunmalarını da təmin edə bilərlər. Zərərçəkənlər üçün xidmətlərin təmin olunması, ə lillər assosiasiyalarının yaradılması, həmkarlar ittifaqları və ya tibbi yardımı təmin edən istənilən digər birliklərin təsis edilməsi məsələsi həmişə ön planda olur və Fəaliyyətin ilkin mərhələsində səs çoxluğu ilə üstünlük qazanmış təmsilçilərin yarım ictimai qurumların tərkibinə təyin edilməsi prosesinə başlanılır. Bu cür yarım ictimai qurumların inzibati tərkibləri ya tamamilə, ya da hissə-hissə sosial sığortalanmış, seçilmiş insanlardan təşkil oluna bilər. Sosial müdafiə seçimləri bu məqsədlərə nail olmaq üçün aparılacaqdır. Bir sıra ölkələr də mövcuddurlar ki, bu demokratik prinsiplər əsasında həyata keçirilir və müvəffəqiyyətlərə bu yolla nail olunur. Kommersiya və yaxud gəlirlə işləyən özəl qurumlara da, bəzən sosial müdafiə sistemlərinin gələcəkdə inzibati idarə olunmalara cəlb edilmələri ilə bağlı müraciətlər ola bilər. Özəl sığorta kompaniyalarının cəlb olunmasına yönəldilmiş bu cür funksional qeyri-mərkəzləşmə daha çox hallarda sənayedə baş vermiş qəzalarla bağlı, risk tələb edən hallardan qorunmanı təmin edən sistemlərdə öz 22 ə ksini tapır. Funksional qeyri-mərkəzləşmənin yuxarıda qeyd olunan bütün hallarında səlahiyyətlərin ötürülməsi, baş vermiş hadisə ilə əlaqədar yaradılmış xüsusi qurumlara kreditlərin verilməsi və ya baş vermiş hadisə ilə bağlı qeyri- xüsusi qurumlara güzəştlərin teqdim olunması ilə müşayiət oluna bilər. Sosial yardımın inzibati idarə olunması, əksər hallarda qeyri-xüsusi ictimai qurumları, məsələn bələdiyyələri də səlahiyyətlərlə təmin edə bilər. Ə gər işəgötürənlərin nə zamansa «sosial müdafiənin inzibati qurumu» kimi rolu olmasına baxmayaraq, bir neçə hüquq və öhdəliklərin müvafiqliyinə əsasən, qeyri-xüsusi qurumların kreditləşməsində bu işəgötürənlərə qeyri-mərkəzləşmənin digər növü kimi baxılır. şəgötürənlər, çoxsaylı sosial sığorta sistemlərinin inzibati idarə olunması baxımından, onların həyatında çox böyük rol oynayırlar. şə götürənlər çox zaman sosial tədiyələri onların işəgötürənləri üçün nəzərdə tutulmuş məbləğlərindən çıxır, bunu işəgötürənlərin tediyələrinə əlavə edərək sosial mudafiənin inzibati idarəolunma qurumlarına göndərirlər. Beləliklə də işəgötürənlər sosial müdafiənin yığım funksiyalarının həyata keçirilməsində əsas rolu yerinə yetirirlər. Bütün qeyri-mərkəzləşdirilmiş ərazi və funksional qurumlar onlara verilmiş səlahiyyətlərə nəzarət edən orqanların himayəsi ilə fəaliyyət göstərirlər. Həmin səlahiyyətlər əvvəldən də işlənib hazırlana bilər. Mənbələrin istifadə və idarə olunması, fəaliyyətə cəlb olunmuş bütün maraqlı tərəflərin vəzifə və öhdəliklərinin müəyyən olunması, güzəştlərin ödənilməsi bütün bunlar ümumi vəzifə və öhdəliklərin tərkibinə daxil edilə bilər. Qeyri-mərkəzləşmiş ərazi və funksional qurumlar özlərinə həvalə edilmiş səlahiyyətlərlə bağlı tapşırıqların yerinə yetirilməsi üzrə xərclərin bir hissəsinin ödənilməsi ilə bağlı maliyyə məsuliyyəti daşıyır. Müasir dövrdə sosial müdafiə sistemi cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayır. qtisadi problemlər içərisində sosial müdafiə problemi əsas rol oynayır. Bütün ölkələrdə sosial güzəştlərdən asılı olan bir sıra insan qruplarının prob- lemlərinin bir hissəsinin həll olunduğu şəraitdə, büdcə kəsrlərinin mövcud olduğu 23 bir durumda, hökumət sosial müdafiə üzrə xərclərin bir hissəsini öz üzərinə götürməli olur. Sosial müdafiə sistemi və bu sistemin inzibati idarə olunması və tənzimlənməsi ilə bağlı öz üzərinə götürdüyü öhdəliklər ictimaiyyətin bütün problemlərinə yönəldilməlidir. Bir məşvərətçi orqan kimi tərkibinə sosial, iqtisadi, dini və digər qruplar daxil olan qurumlar sosial müdafiənin inzibati idarə olunmasında iştirak etməsə də, onun bir üzvü sayıla bilər, sosial müdafiə məsələlərinə həsr olunmuş müzakirələrdə iştirak edə bilər, bununla da bu sistemin, fəaliyyətinin ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmasına şərait yaratmış olar. Beləliklə, sosial təminat vətəndaşlara və onların ailə üzvlərinə yaşayış vasi- tələri mənbəyini itirdiyi ve ya zəruri yaşayış minimumu olmadığı hallarda sosial ə həmiyyətli əlavə xərclər çəkilməsi, eləcə də tibbi yardım göstərilməsi, ailəyə, uşaqların saxlanılmasına və tərbiyə edilməsinə kömək olunması, digər sosial xidmətlər göstərməklə ve güzəştlər müəyyən etməklə onların tələbatını ödəmək üçün sosial təyinatlı vəsaitlərin bölüşdürülməsi üzrə ictimai münasibətlərin məcmusunu ehatə edir. Ə n mühüm sosial - iqtisadi problemlər sırasında əhalinin pensiya təminatı və sosial ödəmələr məsələsi xüsusi yer tutur. Azərbaycan Respublikasının yeni «Əmək Məcəlləsi» Milli Məclis tərəfindən 1 fevral 1999-cu ildə qəbul edilmiş və iyulun 1-dən qüvvəyə minmişdir. Respublikamızda 1 milyon 271,5 min nəfərə qədər pensiyaçı vardır. Başqa sözlə, ə halinin hər 6 nəfərindən biri təqaüdçüdür. Bu problemlərin həllinin vacibliyi nəzərə alınaraq pensiya təminatı sistemində islahatın daha səmərəli aparılması məqsədi ilə Nazirlər Kabinetinin 23 fevral 1998-ci il tarixli sərəncamı ilə aidiyyəti nazirlik və orqanların rəhbər işçilərindən ibarət Dövlət Komissiyası yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikasında pensiya təminatı sisteminin islahat konsepsiyasına uyğun olaraq, ilk mərhələdə keçid dövrü üçün «Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 30-a qədər maddəsinə müvafiq dəyişiklik və əlavələr edilmişdir.[6] Pensiyaların artırılması dövlət büdcəsinin mədaxil hissəsinin dolması, gəlirlərin 24 toplanması və vəsaitin daxil olması ilə birbaşa bağlıdır. 2014-cu ildə ölkəmizdə orta aylıq əmək haqının məbləği 2013 illə müqayisədə 1,115 dəfə artmış və170,45 min manat olmuşdur.[48] Pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə ölkə prezidentinin fərmanı ilə Pensiya islahatı konsepsiyası təsdiq edilmişdir. Pensiyaların minimum səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial sığortanın pensiya ödəmələrinin səviyyəsinə yaxınlaşdırılması, işçilərin fərdi hesab sisteminin yaradılması və s.nəzərdə tutulur. 2005-ci ildə pensiyaların minimunun həcminin artırılması həyata keçirilmişdir. Xüsusi islahat konsepsiyasına görə üç pilləli pensiya təminatı sistemi tədricən tətbiq ediləcəkdir. Birinci (baza) pillə dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən sosial pensiya olacaq. Bu növ pensiya əmək (sığorta) pensiyası olmaq hüququ əldə etməyən, əmək qabiliyyəti olmayan bütün vətəndaşlara əmək fəaliyyətindən asılı olmayaraq dövlət tərəfindən minimum səviyyədə təminat kimi veriləcək. Ayrı-ayrı kateqoriya pensiyaçılar qrupuna, məsələn, uşaqlıqdan əlil olanların sosial pensiyasına xüsusi əlavələr edilməsi də nəzərdə tutulacaqdır. kinci (əsas) pillə əməyə görə (sığorta) pensiya, dövlət sosial müdafiə fondunda və ya müstəqil sığorta kompaniyalarında yığılan sosial sığorta üzvlük haqqı hesabına maliyyələşdiriləcəkdir. Bu növ pensiya qanunvericilikdə nəzərdə tutulan vahid normalara görə zəruri (əmək) sığorta stajı olan şəxslərə, əmək fəaliyyətindən (qazancın miqdarından və iş stajından) asılı olaraq fərqləndirilməklə verilir. üçüncü (əlavə) pillə - xüsusi pensiya qeyri-dövlət pensiya fondu hesabına maliyyələşdiriləcəkdir. Bu növ pensiyalar qeyd edilən pensiya fondları ilə şəxsi sığorta müqaviləsi bağlayan şəxslərə veriləcəkdir. Üzvlük haqqı işçinin özü və eləcə də işverənlər tərəfindən ödənilə bilər. Ə lavə pensiyanın şərtləri və məbləği sığorta olunan şəxslə pensiya fondu arasında bu sığorta növünün tipik nümunəvi müqaviləsinə əsasən bağlanmış fərdi müqavilədə müəyyən ediləcəkdir. Son illərdə dövlət büdcəsinin sosial xarakterli olması ənənəvi hal olmuşdur. 25 Dövlət büdcəsinin xərclərində sosial müdafiə və sosial təminat xərclərinin payı ildən-ilə artır. 2014-cu dövlət büdcəsində sosial müdafiə və sosial təminat xərcləri üçün 2072,2 mln manat vəsait proqnozlaşdırılmışdırki,bu da 2013-cu illə müqayisədə 258,7 mln. manat və ya 14,3%,2012-ci ilin faktiki icra göstəricilərinə nisbətən isə 302,7 mln. manat və ya 17,1% çoxdur.[27] Neçə illərdir ki, respublikamızda sosial problemlərin həllində qaçqın və məcburi köçkünlərlə əlaqədar məsələlər mərkəzi yer tutur. Bu sahədə respublika prezidentinin 20-dən çox fərman və sərəncamları, 7 dövlət qanunu, 50-dən çox Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarının olması qaçqın və məcburi köçkünlerin maddi vəziyyətinin və yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılmasına olan diqqəti göstərir. Qaçqınların və məcburi köçkünlərin sosial problemlərinin həlli məqsədilə 2011-ci ildə dövlət büdcəsindən təxminən 190 milyon manat vəsait ayrılıb:“110 milyon manat isə Dövlət Neft Fondundan ayrılıb. 2011-ci ildə komitə qarşında duran vəzifələrə bunları aid edə bilərik: Ağcabədi rayonu ərazisində 552 evdən ibarət qəsəbə istifadəyə verilib: “Bu qəsəbə laçınlı köçkünlər üçün tikilib. Goranboy rayonunda 9-5 mərtəbəli bina tikilib. Bura vaxtilə Naftalan santoriyasında yerləşdirilən bütün qaçqınlar köçürülüb. Mingəçevir şəhərində 10 ədəd 9 mərtəbəli 502 evdən ibarət qəsəbə salınıb. Ramanı qəsəbəsində bir ədəd 5 mərtəbəli 80 mənzildən ibarət bina tikilib”. Təhsil sahəsində büdcə idaarəçiliyinin səmərəliliyinin artırılması, təhsilin keyfiyyəti və əhalinin təhsil almaq imkanlarının daha da genişləndirilməsi təhsil sahəsində qarşıda duran əsas məqsədlərdəndir. “Azərbaycan Respublikasının Təhsil Sahəsində slahat Proqramı”na və “2013- 2021-ci illərdə Azərbaycan Təhsilinin nkişafı üzrə Milli Strategiya”ya uyğun olaraq təhsilin bütün pillələrində maddi-texniki bazanın gücləndirilməsi,tədris şə raitinin yaxşılaşdırılması,təhsil sahəsində informasiya texnologiyalarının tətbiqinin genişləndirilməsi və təhsilin inkişafı ilə bağlı digər zəruri tədbirlərin həyata kecirilməsi,məktəb kitabxanalarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi təhsil sahəsinin inkişafı istiqamətində əsas prioritetlərdəndir. 26 Təhsil xərcləri üçün 1653,4 mln. manat 2013-cü illə müqayisədə 123 mln. manat və yaxud 8%, 2012-ci ilin faktiki icra göstəricisinə nisbətən 200,3 mln. manat vəya 13,8% çox vəsait ayrılmışdır. Son illər səhiyyənin inkişafı və əhalinin sağlamlaşdırılması istiqamətində xeyli işlər görülmüşdür. Dövlət büdcəsi, qeyri-dövlət fondları, Dünya Bankı və başqa mənbələrdən maliyyəşmə hesabına Respublika klinik xəstəxanası, Artroloji mərkəz, 2N-li uşaq xəstəxanası, «Ailə sağlamlıq mərkəzi» və başqa səhiyyə ocaqları yenidən qurularaq istifadəyə verilmiş, 300-dən artıq səhiyyə müəssisəlerində əsaslı və cari təmir aparılmışdır Respublikamızda mədəniyyət sahələrinin inkişafına, idman və turizmin maddi- lexniki bazasının möhkəmləndirilməsinə sosial siyasətdə xüsusi yer verilmişdir. Bütün bunlar əhalinin sosial müdafiəsinin daha da güclənməsi, ölkə vstəndaşlarının həyat səviyyəsinin yaxşılaşması istiqamətində Azərbaycan dövlətinin sosial siyasətinin uğurla reallaşmasının nəticəsidir. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|