O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

Absolyut ko‘rsatgichlar 
Nisbiy ko‘rsatgichlar 
Koeffitsient formulasi 
Koeffitsient nomi 
Koeffitsient formulasi 
Koeffitsient nomi 
n
d
d
L
n
i
i
t
i
t
Ab
z





1
1
)
(
; 
Bu erda: 
i
t
d
- t vaqt 
mobaynida i 
tarmoqning 
iqtisodiyotdagi ulushi; 
n – tarmoqlar soni. 
Tarkobiy siljishni 
chiziqli koeffitsienti.
n
d
d
L
n
i
i
t
i
t
Nis
z











1
1
1
Tarkibiy
siljishlarning nisbiy 
ko‘rsatkichi 
n
d
d
L
n
i
i
i
t
Ab
B




1
0
100
0


Ab
B
L
Bazis holatga 
nisbattan tarkibiy 
siljish koeffitsienti 
n
d
d
n
i
i
t
i
t
Nis
z











1
2
1
1

Tarkibiy siljishning 
o‘rtacha kvadratik 
ko‘rsatkichi 
n
d
d
n
i
i
t
i
t
Ab
z





1
2
1
)
(

Tarkibiy siljishning 
o‘rtacha kvadratik 
ko‘rsatkichi 
n
d
d
n
i
i
i
t
Nis
B










1
0
1

Bazis holatga ko‘ra 
tarkibiy siljishning 
o‘rtacha kvadratik 
32
Микаэль П. Тодаро “Экономическое развитие” Москва. ЮНИТИ 1997 г. 

---

129 
n
d
d
n
i
i
t
i
t
Ab
B





1
2
1
)
(

100
0


Ab
B

Bazis yilga nisbatan 
tarkibiy siljishning 
o‘rtacha kvadratik 
ko‘rsatkichi 
ko‘rsatkichi 
Eslatma: Bazis yilga nisbatan tarkibiy siljish koeffitsientlari quyidagicha gradatsiyalanadi: 
- agar, 
2


bo‘lsa, kichik tarkibiy siljish yuzaga kelgan; 
- agar, 
10
2



 bo‘lsa, o‘rtacha tarkibiy siljiy yuzaga kelgan; 
- agar, 
10


 bo‘lsa, katta tarkibiy o‘zgarishlar yuz berganini anglatadi.
n
d
d
d
d
J
n
i
c











1
2
1
2
1
2
 
Tarkibiy siljishni baholovchi 
Salay
 
ko‘rsatkichi 
 
 









2
1
2
1
2
1
)
(
i
t
i
t
n
i
i
t
i
t
v
d
d
d
d
K
 
1
0


v
К
 
Tarkibiy siljishni baholovchi 
Gatev
 
ko‘rsatkichi 
7.2-rasm. Tarkibiy siljish ko‘rsatkichini hisoblash koeffitsientlari
33
 
Tarkibiy o‘zgarishlarni baholovchi koeffitsientlar 2 turga bo‘linadi. Bular, 
absolyut va nisbiy ko‘rsatgichlar bo‘lib hisoblanadi. Absolyut ko‘rsatgichlar 
iqtisodiyot tarmoqlarining ulushini o‘zgarishini ifoda etib, ular zanjirli va bazis 
holatga nisbatan hisoblanadi. Nisbiy ko‘rsatgichlar esa, iqtisodiyot tarmoqlari 
ulushining o‘sish suratlarini o‘zgarishini ifodalaydi, nisbiy ko‘rsatgichlar ham zanjirli 
va bazis holatga nisbatan hisoblanadi (7.2-rasm). 
7.2-rasmdan ko‘rinib turibdiki, har ikkkala ko‘rsatgich hisoblashda o‘rtacha 
kvadratik koeffitsient mavjud, buning sababi shundaki, chiziqli tarkibiysiljish 
koeffitsienti tarkib o‘zgarishini o‘rtacha arifmetigini ko‘rsatadi, o‘rtacha kvadratik 
ko‘rsatkich uning tarqoqligini ko‘rsatadi. Lekin o‘rtacha kvadratik ko‘rsatkich ham 
tarkibiy siljishni to‘liq ifodalab bera olmaydi. Shuning uchun iqtisodiyotni tarkibiy 
siljishlarni ifodalashda Salay va Gatev (integral ko‘rsatkich) ko‘rsatkichlardan 
foydalanish mumkin.
Umuman 
olganda, 
iqtisodiyotdagi 
bunday 
turli 
qarashlar 
tarkibiy 
o‘zgartirishlar borasida aniq bir qonuniyatlar mavjud emasligini ko‘rsatib, har bir 
33
Сивелькин В.А., Кузнецова В.Е. Статистический анализ структуры социально-экономических процессов и 
явлений: учебное пособие – Оренбург: ГОУ ВПО ОГУ, 2002. – 99 с. ma’lumotlari asosida ishlab chiqilgan.

---

130 
mamlakat uchun turli davrlarda, turli ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda mamlakat 
iqtisodiyoti raqobatbardoshligini, iqtisodiy o‘sishini ta’minlash maqsadida o‘ziga xos 
chora-tadbirlarni olib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, jahon iqtisodiyoti rivojlanishi, undagi turli 
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar nazariy qarashlarda yangi yo‘nalishlarni 
keltirib chiqaradi. Iqtisodiy o‘sish nazariyalarida ham huddi shu holatni kuzatishimiz 
mumkin. Dastlabki an’anaviy xo‘jalikdan industrial xo‘jalikka o‘tish, industrial 
xo‘jalikdan postindustrial xo‘jalikka o‘tish jarayonlarida iqtisodiyotning turli 
sohalarida tarkibiy o‘zgarishlar sodir bo‘lishi Lyuisning dualizmidan iqtisodiy 
o‘sishning yangi nazariyasigacha bo‘lgan nazariyalarni shakllanishiga olib keldi. 
Yangi nazariyalarda esa inson omili ustunlik qilib, inson kapitaliga investitsiyalar 
yangi 
turdagi 
iqtisodiyot 
sohalarini 
shakllantirib, 
iqtisodiyotni 
tarkibiy 
o‘zgartirishlarga sababchilardan biri bo‘ladi.