O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 
7.2. Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishining turlari 
Umumiy jihatdan iqtisodiyot tarkibiy tuzilishi quyidagicha tuzilmalardan iborat. 
Ya’ni: ijtimoiy tuzilma; tarmoq tuzilmasi; takror ishlab-chiqarish tuzilmasi; hududiy 
tuzilma; tashqi siyosat tuzilmasi kabilar.
Mana shu yuqorida keltirib o‘tgan iqtisodiyot tuzilmalari o‘zida mavjud bo‘lgan 
xususiyatlari, tarkibi, ma’lum bir faoliyat yo‘nalishlariga ko‘ra guruhlarga turlarga 
ajratilgan. Xususan, ijtimoiy tuzilma asosan turli tashkiliy huquqiy tadbirkorlik 

---

121 
shakllari o‘rtasidagi munosabatlarni ifoda etadi. Misol tariqasida, G‘arb 
davlatlarining ko‘pchiligida kapital konsentratsiyalashuvi va markazlashuvi jarayoni 
davom etayotganligi, mahsulot ishlab chiqarish hajmi kam sonli biroq, yirik 
xo‘jaliklar qo‘lida to‘planganligini keltirib o‘tishimiz mumkin. Ijtimoiy tuzilma o‘z 
ichiga turli aholi guruhlari daromadlarining differensiatsiyasini oladi. Unda tenglik va 
adolatlilik muammolari aks etgan. Turli davlatlarda differensiatsiya darajasi bir xil 
emas. Bozor iqtisodiyoti, odatda, daromadlar darajasida katta farqlarni nazarda tutadi. 
Mamlakatning ijtimoiy–iqtisodiy tarkibiy tuzilmasi deganda esa, mulkchilik 
turlari va tegishli tashkiliy-huquqiy asosga ko‘ra ishlab chiqarish, iste’mol va 
jamg‘arish tarkibiy tuzilmasi tushuniladi. Ushbu tarkib mamlakat iqtisodiy 
salohiyatini ijtimoiy sektorlar (davlat sektori, nodavlat sektor, xususiy sektor)ga 
tegishliligini ko‘rsatadi. 
Iqtisodiyotda kapital konsentratsiyalashuvi darajasi jihatidan tarkibi yirik va 
kichik biznes subektlarining mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqarish va xizmatlar 
ko‘rsatish borasidagi o‘zaro nisbatini ifodalaydi. Bulardan tashqari daromad va 
xarajatlar, iste’mol va jamg‘arma, ishlab chiqarish, ijtimoiy va shaxsiy iste’mol 
o‘rtasidagi nisbatlar iqtisodiyot tarkibini aks ettiradi.
Shuningdek iqtisodiyot tarmoq tuzilmasi xususida so‘z yuritganda, avvalo 
iqtisodiyot tarmoq tuzilmasiga e’tibor berish lozimdir. Iqtisodiyotning tarmoq tarkibi 
mamlakat iqtisodiyot majmuasida tarmoqlarning alohida ko‘rsatkichlar bo‘yicha 
nisbatini ifodalaydi. Tarmoq tarkibi iqtisodiyot tuzilmasida juda muhim bo‘lak 
hisoblanadi. Iqtisodiyotda tarmoq degan tushuncha mavjud bo‘lib, u asosan ijtimoiy-
iqtisodiy mazmunga ko‘ra ijtimoiy ishlab chiqarishning boshqa bo‘laklaridan farqli 
aniq vazifalarni bajaruvchi korxona, tashkilot va boshqa ishlab chiqarish birliklar 
majmuasi tushuniladi. Iqtisodiyot quyidagi asosiy tarmoqlardan iborat:

sanoat tarmoqlari (elektr energetika, kimyo sanoati, engil sanoat, 
mashinasozlik, neft va gaz tarmog‘i va boshqalar); 

qishloq xo‘jaligi tarmoqlari (o‘simlikchilik, chorvachilik, bog‘dorchilik 
tarmoqlari); 

qurilish tarmog‘i; 

---

122 

transport va aloqa tarmog‘i; 

xizmatlar sohasi; 

savdo va umumiy ovqatlanish; 

va boshqalar. 
Bu tarmoqlar o‘z navbatida ma’lum bo‘g‘inlarga ajralib tarmoq ichidagi 
tarmoqlarni hosil qiladi. 
Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi bilan, bozor munosabatlariga asoslangan 
iqtisodiyotni tanlashi iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish zaruriyatini keltirib 
chiqardi. Bu esa ustuvor tarmoqlarda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, uning 
maqsad va vazifalarini belgilash va iqtisodiyotning samarali tuzilmasini 
shakllantirishga qaratilgan tarkibiy o‘zgarish yo‘nalishlari va mexanizmlarini bozor 
munosabatlariga mos ravishda amalga oshirishni taqozo etdi.
Taraqqiyot strategiyasini bajarish borasidagi vazifalardan kelib chiqqan holda 
iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlari ishlab chiqilgan bo‘lib, 
ularni bajarish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. 
Iqtisodiyotning tarmoq tarkibiy tuzilishi tahlilini quyidagi ko‘rsatkichlar orqali 
aniqlash bilan amalga oshirishni ma’qul deb topdik: 
1.
Tarmoq mahsulotining mamlakat YaIM ishlab chiqarish umumiy hajmidagi 
ulushi yoki tarmoq mahsuloti hajmida tarmoq tarkibiy tuzilmalarining ulushi; 
2.
Tarmoq ishchilari sonining xalq xo‘jaligida band bo‘lganlar umumiy sonidagi 
ulushi; 
3.
Har bir ijtimoiy sektorning turli ko‘rsatkichlar (mahsulot ishlab chiqarish va 
xizmatlar ko‘rsatish, bandlar soni va boshqalar) bo‘yicha umumiy birlik hajmidagi 
ulushi va boshqalar.
 
Shuningdek, tarmoqlar, hududiy va ijtimoiy mutanosibliklarni jalb etgan 
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi mamlakat iqtisodiy tizimini rivojlanishida o‘zaro 
bog‘liq turli tarkibiy birliklarni optimallashtirishning muhim sharti hisoblanadi. Biroq 
bu munosabatlar takror ishlab chiqarish xarakteridagi yirik makroiqtisodiy nisbatlar 
bilan shartlanadi. Takror ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish sohalarini o‘zida mujassamlashtiradi. 

---

123 
Ishlab chiqarish sohasida foydalanishiga ko‘ra takror ishlab chiqarishning ikki 
turiga tegishli bo‘lgan ijtimoiy mahsulotlar yaratiladi: 
1.
Ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish; 
2.
Iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish. 
Ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari takror ishlab chiqarishda turli 
vazifalar bajariladi. Agar birinchilari moddiy ishlab chiqarish kuchlarini takror ishlab 
chiqarish uchun xizmat qilsa, ikkinchilari inson omlini takror ishlab chiqarish uchun 
xizmat qiladi. Ana shu ikkala takror ishlab chiqarish sohalarining o‘zaro nisbati 
iqtisodiy o‘sishda juda katta ahamiyatga egadir.
29
Bular iqtisodiyotning rivojlanish
imkoniyatlari va uning samaradorligini aks ettiruvchi xo‘jalik tizimining kesimi 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyotning hududiy tuzilmasi esa yirik iqtisodiy hududlar, viloyatlar, 
tumanlar va boshqa ma’muriy-boshqaruv hududlarning iqtisodiy birliklari ifodalaydi. 
O‘zbekiston hududiy tarkibning ma’muriy iqtisodiy nisbati Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, 12 ta viloyat va Toshkent shahridan tashkil topgan.
 
Har bir iqtisodiy hudud geografik joylashuvi, tabiiy resurslar salohiyati, 
iqtisodiy imkoniyatlari, tarixiy xususiyatlariga ko‘ra o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy 
birlik hisoblanadi. Shunday qilib iqtisodiyotning hududiy tuzilmasi mehnatning 
hududiy taqsimlanishini ifodalaydi va hududning iqtisodiy o‘zlashtirilganlik 
darajasini ko‘rsatuvchi, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlanish 
ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. 
Hududiy tuzilma avvalambor, ishlab chiqarish kuchlarining mamlakat hududida 
joylashishini belgilab beradi. Oqilona joylashtirish korxonalarning xom-ashyo 
manbalari, energota’minot, iste’mol hududlari, mehnat resurslari bilan joylashgan 
o‘rni o‘rtasidagi optimal aloqasini nazarda tutadi.
Iqtisodiyot tuzilmasida tashqi siyosat tuzilmasi ham mavjud bo‘lib, bu tuzilma 
o‘ziga xos xalq xo‘jaligining aksi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu tuzilmada eksport va 
import tarkibining mutanosibligi YaIMdagi ulushi ko‘rinishida aniqlanadi. 
29
Данилов А.С, Юлдашев З. Ю. “Национальная экономика” Учебное пособие. Т. “Янги аср авлоди” 2003г 

---

124 
Sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun eksportda sanoat mahsuloti, ayniqsa, 
yakuniy, texnologik va ilmiy mahsulotlarning yuqori salmog‘iga ega. Ko‘pchilik 
rivojlanayotgan mamlakatlarning importida xom-ashyo va materiallar ustuvor o‘rin 
tutadi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ajralmas qismi 
bo‘lgan tarkibiy o‘zgarishlar siyosatda ustuvor sohalar va sanoat tarmoqlarini jadal 
rivojlantirish asosida milliy iqtisodiyotning samaradorligini oshirish, uning 
raqobatbordoshligini yuksaltirish, import o‘rnini bosadigan va eksportbop 
raqobatbardosh zamonaviy mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va ular 
ko‘lamini kengaytirish maqsadlari ko‘zda tutiladi. 
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida 
sanoatda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni texnik qayta 
qurollantirish, mahsulotning raqobatbardoshliligini yaxshilash kabi vazifalarni 
amalga oshirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish masalalarining ahamiyati 
yanada ortadi.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida eksportga yo‘naltirilgan 
tarmoqlarni rivojlantirish asosiy yo‘nalishlari belgilab olinib, uni amalga oshirishga 
kirishildi. Bu yo‘nalishlar yoqilg‘i-energetika majmuini jadal rivojlantirish hamda 
neft va gaz qazib olishni kengaytirish chora-tadbirlarini ko‘rish; ishlab chiqarish va 
aholi uchun eng zarur investitsion va iste’mol tovarlarini chetdan olib kelishni 
qisqartirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilab olish; qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini 
mahalliy sanoat imkoniyatlari negizida qayta ishlashni rivojlantirish kabi yo‘nalishlar 
bugungi kunda mamlakatimiz tashqi siyosatining ustuvor ahamiyatga ega 
yo‘nalishlaridan hisoblanadi.