Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

4. Radioaktiv nurlardan himoyalanish tadbirlari 
Radioaktiv moddalar bilan ishlayotgan ishchilarni nurlanishdan muhofaza 
qilishning turli xil usullaridan foydalaniladi. Bunda nurlanish tushki va ichki 
bo‘lishi ni hisobga olish zarur. Tashqi nurlanishlardan saqlanishda asosan 
nurlanish vaqtini belgilash nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofani 
saqlash va ekranlar yordamida to‘siq vositalaridan foydalaniladi. Ishchining 
radioaktiv nurlanish zonasida bulish vaqti, uning yo‘l qo‘yilishi mumkin bulgan 
dozada nurlanish olish vaqtidan oshmasligi kerak.
Nurlanish intensivligi nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofa 
kvadratiga teskari proportsional ekanligini hisobga olganda, ma`lum masofada 
turib ishlaganda ekranlardan foydalanmasa ham buladi.
Muhofaza ekranlari konstruktsiyalari har xil bo‘lib, ularning bir joyga 
o‘rnatilgan, harakatlantiradigan, qismlarga bulinadigan va stol ustida 
ishlatiladigan turlari buladi. Muhofaza ekranlari har xil moddalarning nurlanish 
zararlarini o‘tkazmaslik xususiyatiga asoslangan. ekran qalinligini uni muhofaza 
qilishi zarur bulgan nurlanuvchi modda intensivligini hisobga olgan holda 
ma`lumotnomalarda keltirilgan jadval va nomogrammalar asosida qabul 
qilinadi.
Al’fa nurlanishlardan saqlanishda ekran qarshiligini hisoblashning ehtiyoji 
yo‘q. CHunki bu nurlanishlar harakat doirasi eng kuchli radioaktiv moddalarda 
ham 55 mm dan oshmaydi. Al’fa nurlarining oyna, pleksiglaz, fol’ganing eng 
yupqa turi ham ushlab qolish imkoniyatiga ega.
Beta nurlanishlardan muhofaza qilishda beta nurlarining harakat 
masofalarini hisobga olgan holda ekran moddasi va qalinligi tanlanadi.
Gamma nurlanishlardan muhofaza qilishda og‘ir metallardan foydalanish 
kerak. Masalan, qo‘rg‘oshin, vol’fram va boshqalar yaxshi natija beradi.
O‘zlarining muhofazalanish xususiyatiga ko‘ra o‘rtacha og‘irlikdagi 
metallar ekran sifatida yaxshi natija beradi (po‘lat, chuyan, mis birikmalari va 
boshqalar).
Ekranlar yordamida ish joylaridagi nurlanishni hohlagan miqdorda 
kamaytirish imkoniyatlari bor.
Rentgen qurilmalarini ishlatganda ikki xil nurlanish hosil buladi. Bular 
to‘g‘ri tushayotgan nurlar va har xil yuzalarga tushib qaytgan nurlardir. Ish 
bajarilayotgan vaqtda bu nurlarning ikkalasidan ham muhofazalanish chora-
tadbirlarini ko‘rish kerak.

---

92 
Muhofaza ekranlarining puxta ishlayotganligi o‘lchash asboblari yordamida 
tekshirilib turiladi. YOpiq holdagi nurlanuvchi moddalar bilan ishlaganda 
asosan tashqi nurlanishlarga qarshi muhofaza aslahalaridan foydalaniladi.
Sanoat korxonalari sharoitida ishchilar metall va kristallarning tarkibi 
tahlilini o‘tkazayotgan vaqtda rentgen nurlanishlariga yoki lampa generatorlar 
ta`siriga tushib qolishlari mumkin. Ishchilarning rentgen nurlari ta`sirida 
kasallikka chalinib qolmasliklarini taminlash uchun ish bajariladigan xonalarni 
rentgen nurlarini o‘tkazmaydigan materiallardan tayyorlangan ekranlar bilan 
to‘sish lozim. Qo‘rg‘oshin plastinkalari, qo‘rg‘oshinlashtirilgan rezina 
materiallari bunday nurlarni yutish qobiliyatiga ega.
Rentgen qurilmalarini quruq, yog‘och polli xonalarga o‘rnatish kerak. Bu 
xonalarning shamollatish darajasi 3-5 dan kam bulmasligi kerak. 
Ochiq holatdagi radioaktiv moddalar bilan faqat bosimi kamaytirilgan, 
mustahkam yopiladigan shkaf, boqs va kameralarda ish bajarish kerak. 
Qurilmaning mustahkam berkitilganligi tekshirib turiladi. 
Ish bajarish joylariga qo‘lqoplar o‘rnatib qo‘yilgan buladi. Bunday 
qurilmalar uchun bosim kamaytirilishi 200 Pa dan kam bulmasligi va bu 
tekshirib turilishi kerak. 
Izotoplar bilan bajariladigan har xil operatsiyalarni boqslarda bajarish 
tavsiya etiladi. Boqslar pleksiglaz, alyuminiy, zanglamaydigan po‘lat bilan 
qoplangan berk kameralardan iborat bo‘lib, unga rezina qo‘lqop yoki 
manipulyatorlar o‘rnatilgan buladi. Boqs ichidagi bosim ma`lum miqdorda 
kamaytirilgan bo‘lib, bosim o‘lchash asboblari bilan tekshirib turiladi. 
Bu qurilmalar radioaktiv moddalar yordamida turli vazifalarni bajarish 
imkoniyatini beradigan qurilmalar bilan jihozlanadi.
Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan binolarning devorlari, pol, shift 
va eshiklari tekis va silliq bo‘lishi kerak. Hamma burchaklar, radioaktiv 
moddalardan tozalanishi oson bo‘lishi uchun yarim aylana shakliga keltirildi. 
Xonalarda shaxsiy muhofaza vositalari uchun havo berish tizimlari tashkil 
qilinadi.
Bino maxsus sanitariya-gigiena jihozlariga ega bo‘lishi kerak. Bular 
yuvinish qurilmalari, dush xonalari, suv ichish favvoralari va boshqalardir. Bu 
qurilmalar tuzilishiga ko‘ra shunga o‘xshash sanitariya-texnik qurilmalaridan bir 
muncha farq qiladi. Masalan, qo‘l yuvish qurilmalarida kran o‘rniga pedal 
o‘rnatiladi. SHuningdek, bu xonalarda albatta issiq suv ta`minoti bo‘lishi shart. 
Kanalizatsiya tizimlari zararsizlantirish qurilmasiga ega buladi.
Radioaktiv moddalar maxsus zich yopiladigan idishlarda saqlanadi. 
Radioaktiv moddalar bilan ish bajariladigan va ular saqlanadigan binolarni 
eshiklariga radioaktiv xavf belgisi qo‘yiladi.