B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

Uchinchi yondashuv
tarafdorlari ko’plab mamlakatlar tajribasiga 
tayangan holda shuni alohida ta’kidlashadiki, indikativ rejalashtirish davlat 
uchun va davlat sektori uchun majburiy vazifalarni o’zida mujassam etgan. 
Xususiy korxonalar, xatto bu ular uchun majburiy bo’lmasada, bozor 
tizimidagi eng qudratli “o’yinchi” – davlatning rejasi ostida indikativ 
rejalashtirishga yo’naltiriladi. O’z navbatida o’tish davridagi davlat 
rejasini “iqtisodiyotning turli sektorlarini, birinchi galda, davlat sektorini 
markazlashgan tarzda boshqarishni va bilvosita tartibga solishni amalga 
oshiruvchi ko’rsatkichlar tizimi sifatida talqin etish taklif qilinadi. U 
korxonalar, tarmoqlar va respublikalar uchun faqat axborot ahamiyatiga 
ega bo’lgan yo’naltiruvchi ko’rsatkichlarni (nazorat raqamlarini) ham, 
ko’rsatmali ko’rsatkichlar – davlat buyurtmasi (tarmoqlararo va 
respublikalararo mahsulot etkazib berish topshiriqlarini o’zida mujassam 
etgan markazlashgan tarzda boshqarishning muhim shakli), me’yorlar, 
iqtisodiy tartibga soluvchilarni (shu jumladan narxlar, soliqlar, foiz 
5
Хлынов В. Общегосударственное планирование рыночной экономики / /Экономист. 1994 г. №4. – с.90..
6
Безруков В. Организация государственного планирования и регулирования
 
экономики // Плановое хозяйстве. 
1990 г. № 3. –с.69.. 

---

26 
stavkalari, iqtisodiy me’yorlarni) ham o’z ichiga oladi”
7
. 
To’rtinchi yondashuvga
muvofiq indikativ rejalashtirish – davlat va 
iqtisodiyotning boshqa subyektlarining harakatlari va manfaatlarini 
muvofiqlashtirish mexanizmi. Gap shundaki, axborot ahamiyatidan 
tashqari bunday rejalashtirish muvofiqlashtiruvchi rolni ham o’ynaydi, 
ya’ni “markaz”, tarmoqlar va korxonalar tomonidan o’z ishlab chiqarish-
xo’jalik dasturlarining mustaqil ravishda ishlab chiqilishi jarayonida ular 
faoliyatini muvofiqlashtirishni nazarda tutadi. Ushbu nuqtai nazarga 
qo’shiluvchi mualliflar birinchi galda franstuz amaliyotidan kelib chiqadi, 
unda indikativ rejalashtirish instituti maksimal darajada rivojlangan bo’lib, 
uning doirasida «hukumat iqtisodiy rivojlanishga qarorlar qabul qilish va 
ko’rsatmalar berishdan ko’ra, ko’proq muvofiqlashtirish va axborot bilan 
ta’minlash orqali ta’sir ko’rsatadi. Hukumat va xususiy tadbirkorlar 
o’rtasida rejalar va axborot almashuvi natijasida hukumat tashkilotlari 
liniyasi bo’yicha o’zaro bog’liq loyihalarni o’z ichiga oluvchi iqtisodiy 
o’sish sxemasi aniqlanishi kerak. Milliy iqtisodiy reja sxemasi ana 
shunday umumiy ko’rinishga ega»
8
. Franstiya iqtisodiyoti bo’yicha 
mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, ushbu mamlakatda indikativ 
rejalashtirishga o’tish «davlat bilan xususiy biznes nuqtai nazarini 
demokratik asosda muvofiqlashtirish» imkonini berdi, ular Franstiya 
rejalashtirish tizimining «demokratik xususiyatiga» alohida faktologik 
urg’u berishadi, bu «davlat boshqaruvi organlariga xo’jalik jarayonlarini 
davlat byurokratiyasi bozor subyektlarining samarali faoliyat ko’rsatishini 
to’sqinlik qilmaydigan darajada tartibga solish imkonini beradi. Oddiy 
“yuqoridan quyiga” ierarxik tizimni o’rnatish o’rniga maslahat berish va 
kelishish tamoyillariga asoslangan va turli “jamoaviy manfaatlar” 
vakillari: davlat xizmatchilari, tadbirkorlar, kasaba uyushmalari, 
iste’molchilar uyushmalarining teng huquqli ishtirokini o’z ichiga oluvchi 
“quyidan” rejalashtirish qaror topdi. Mazkur tizimga muvofiq, reja ko’p 
pag’onali integrastiyalar natijasida paydo bo’ladi va uning amalga 
oshirilishiga nisbatan konsensusdan barcha ishtirokchilar manfaatdordir. 
Shu bilan birga reja ko’rsatkichlari majburiy (ko’rsatmali) hisoblanmaydi, 
balki kutilayotgan iqtisodiy kon’yunkturaga nisbatan iqtisodiy indikatorlar 
– axborot tarqatuvchilar sifatida ishtirok etadi». 
Shunday qilib, indikativ rejalashtirishning muvofiqlashtiruvchi 
Funksiyasi asosiy Funksiya hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektlarni 
7
Ильина Р. Об индикативном (рекомендательном) планировании в капиталистических странах // Плановое 
хозяйство. 1990г.№ 11. – 108 с. 
8
Калмыков Ю. Регулирование экономики (опыт Франции) //Плановое хозяйство. 1990 г. №9. - 102 с. 

---

27 
axborot bilan ta’minlash, u yoki bu shaklda reja topshiriqlarini bajarishga 
yo’naltirish va rag’batlantirish markazlashgan-ko’rsatmali tizimda ham 
mavjud. Aynan davlat institutlari va xo’jalik yurituvchi subyektlarning 
teng huquqli o’zaro harakati indikativ rejalashtirishni amalga oshiradi. 
Rejani bajarishning majburiy emasligi hal qiluvchi rolni o’ynamaydi, eng 
asosiysi –korxonalar va ular birlashmalarining, shuningdek boshqa 
mustaqil subyektlarning, shu jumladan mintaqaviy va mahalliy hokimiyat 
organlari, jamoat tashkilotlarining rejalashtirish jarayoniga bevosita jalb 
etilganligi. Indikativ rejalashtirish bir vaqtning o’zida iqtisodiyotni davlat 
yo’li bilan tartibga solish instituti sifatiida ham, uni o’zini o’zi tartibga 
solish instituti sifatiida ham ishtirok etadi. 
Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirgan holda indikativ 
rejalashtirishni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari (indikatorlari) 
tizimini ishlab chiqishga asoslangan va uning umummilliy ustuvor 
yo’nalishlarini aniqlashni, maqsadni belgilashni, prognozlashtirish, 
byudjetlash, 
dasturlash, 
kontraktastiya 
hamda 
makr, 
mezo 
va 
mikrodarajada qarorlarni kelishishning boshqa tartibotlarini, rejani amalga 
oshirishda ishtirok etuvchi xo’jalik yurituvchi subyektlarni davlat yo’li 
bilan qo’llab-quvvatlashning boshqa chora-tadbirlarini o’z ichiga oluvchi 
iqtisodiyotni davlat yo’li bilan tartibga solishni uning bozor va nobozor 
yo’li bilan o’zini o’zi tartibga solishini uyg’unlashtiruvchi iqtisodiyotni 
boshqarish davlat va nodavlat subyektlarining manfaatlari va faoliyatini 
muvofiqlashtirish mexanizmi sifatida ta’riflash mumkin (iqtisodiyotni 
boshqarishning nodavlat subyektlari deganda mahalliy o’zini o’zi 
boshqarish institutlari, korporastiyalar, moliya-sanoat guruhlari va xo’jalik 
yurituvchi subyektlarning boshqaruv organlari, bozor ishtirokchilarining 
o’zini o’zi tartibga soluvchi tashkilotlari va hokazolar tushuniladi). 
"Indikativ" atamasi amalda iqtisodiy siyosatni amalga oshirishning 
bevosita emas, balki bilvosita usullarini anglatgan holda "direktiv" 
(ko’rsatmali) tushunchasining antonimi hisoblanadi. Indikatorlar majmuini 
qo’llash – bu qulay ijtimoiy-iqtisodiy muhitni bilvosita shakllantirish 
usulidir.
Indikativ rejalashtirish sharoitida reja hujjatlari faqatgina umuman 
iqtisodiyot rivojini prognozlashtirishning umumiy doiralarini o’zida 
mujassamlashtiradi, shuningdek davlat xarajatlari va investistiyalar, davlat 
korxonalarining joriy xarajatlari to’g’risidagi qarorlarni qayd etadi. Bu 
erda rejaning bevosita vazifasi xususiy sektor xo’jalik yurituvchi 
subyektlarining qarorlarini bevosita belgilab bermaydigan davlat 
resurslaridan foydalanishni muvofiqlashtirishdan iborat bo’ladi. Biroq 

---

28 
makroparametrlar 
(shu 
jumladan 
iqtisodiy 
o’sishning prognoz 
ko’rsatkichlari) hamda davlat organlari va davlat korxonalari faoliyatining 
asosiy parametrlari xususiy tadbirkorlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi 
iqtisodiy muhitni shakllantirishga ko’maklashishga qaratilgan. Bu shuni 
anglatadiki, 
indikativ 
rejalashtirish 
asosan 
talab 
orqali, 
uning 
rag’batlantiruvchi (yoki cheklovchi) xususiyati orqali xususiy sektorga 
ta’sir ko’rsatadi va faqat g’oyat bilvosita tarzda – davlat korxonalari orqali 
– “taklif bosimi”ning tartibga soluvchi roli namoyon bo’ladi. 
Indikativ rejalashtirishning mohiyatini aniqlashda eng muhimi, u bir 
tomondan, raqobatlashuvchi firmalar tomonidan ishlab chiqiladigan 
mikrorejalarni (dasturlarni) «sintez qilish» faoliyatini o’z ichiga olishi 
shart. Ikkinchidan, u umummilliy rejaga mos keluvchi moliya-kredit 
siyosatini ishlab chiqish muammolarini qamrab ololmaydi. Uchinchidan, 
indikativ rejalashtirish xalq xo’jaligini rivojlantirish maqsadlarining ularga 
erishish vositalari bilan optimal tarzda bog’lanishini ta’minlashga 
qaratilgan. To’rtinchidan, rejalashtirish jarayonining o’zi ko’p sonli ko’p 
darajali 
iterastion 
kelishuvlarni 
va 
reja 
ko’rsatkichlarining 
muvazanatlashganligini tekshirishni nazarda tutadi.
Metodologik vositalarni o’rganish indikativ rejalashtirishning 
urushdan keyingi yillarda sinab ko’rilgan model vositalari va tartibot 
algoritmlarini qo’llash amaliyotini umumlashtiruvchi G’arbning qator yirik 
ilmiy ishlariga tayanishi mumkin. Ular jumlasiga uch xildagi modellar 
kiradi: a) bir necha o’nlab tarmoqlar nuqtai nazaridan (moddiy-ashyoviy 
va pul jihatlarini ajratgan holda) o’rta muddatli rejalashtirish va istiqbolni 
belgilashning makromodellari; b) tarmoqlararo balanslar va milliy 
hisobvaraqlar 
tizimidan 
foydalanish 
asosida 
olingan 
ularning 
modifikastiyalari; v) asosan optimal tarzda dasturlash modellari toifasiga 
kiruvchi iqtisodiy o’sishning bir darajali bo’linuvchi dinamik modellar. 
Shunday qilib, indikativ rejalashtirish jarayonlarni uyg’unlashtirish 
(muvofiqlashtirish): a) davlat tomonidan ishlab chiqiladigan va amalga 
oshiriladigan prognozlar, byudjet rejalari va makrodasturlarda namoyon 
etilgan mikrorejalashtirish; b) mintaqaviy va mahalliy hokimiyat 
organlarining prognozlari, byudjet rejalari va dasturlarida mujassamlangan 
hududiy rejalashtirish; v) korxonalar rejalarida amalga oshiriladigan 
mikrorejalashtirish; g) mezorejalashtirish, ya’ni birinchi galda 
«megakorporastiyalar» - tarmoqlararo, mintaqalararo va xalqaro moliya-
sanoat guruhlaridan kelib chiquvchi tarmoqlar, kichik tarmoqlar, hududiy-
ishlab chiqarish majmualari sanoat uzellarini rejalashtirish
.
Indikativ rejalashtirish – ham xo’jalik yurituvchi subyektlarning 

---

29 
davlat-huquqiy 
munosabatlari 
sohasiga, 
ham 
fuqarolik-huquqiy 
munosabatlar sohasiga taalluqli bo’lgan institutdir. U maxsus qonun 
hujjatlari bilan tartibga solinib, davlat hokimiyati organlari unga nisbatan 
alohida tashkiliy va muvofiqlashtirish Funksiyalarini bajarsada, umuman 
olganda indikativ rejalashtirish nafaqat bozor xo’jaligini davlat yo’li bilan 
tartibga solish institutini, balki iqtisodiy o’zini o’zi tartibga solish 
institutini o’zida namoyon etadi. Bu erda korxonalarning roli rejaga 
taalluqli axborotdan foydalanish va davlat tomonidan belgilangan 
me’yorlarni bajarishdan iborat bo’lmaydi, xo’jalik yurituvchi subyektlar 
indikativ reja maqsadlarining mazmuniga va ularga erishish usullarining 
xususiyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Indikativ rejaning makroko’rsatkichlari 
faqatgina bu ular manfaatlariga mos kelganligi tufayli rejani amalga 
oshirishda ishtirok etuvchi “ijrochilar”ga taqsimlanmaydi. Ushbu holatda 
indikativ rejalashtirishning markazlashgan-ko’rsatmali rejalashtirishdan 
farqi namoyon bo’ladi. Agar markazlashgan-ko’rsatmali rejalashtirishda 
bozor yordamchi rolni o’ynab, narxlar esa asosan reja-hisob Funksiyasini 
bajargan bo’lsa, indikativ rejalashtirish bozor iqtisodiyoti rivojlanishining 
bo’lajak traektoriyasini olidindan payqashga qaratilgan.