B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

11.3. Aholi o’sishini prognoz qilish usullari. 
11.4. Aholi turmush darajasi va bandligini indikativ rejalashtirish. 
11.4.1. 
Rejalashtirishda 
insoniyat 
rivojlanishining 
indikatorlari. 
11.4.2. Aholi bandligining indikatorlari. 
 
11.1. Demografik prognoz qilishning mohiyati 
 
Demografik prognoz qilish – bu aholi harakatining asosiy 
parametrlari va demografik vaziyat: aholi soni, yosh-jins va oilaviy 
tarkibi, tug’ilishi, o’limi, migrastiyasini ilmiy asoslangan oldindan ko’ra 
bilish demakdir. Demografik prognoz qilish zarurati umuman ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarni prognoz qilish va rejalashtirish vazifalari bilan 
bog’liq. Oldindan demografik prognoz qilmasdan turib tovarlar va 
xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish, uy-joy qurilishi, ijtimoiy 
infratuzilma, sog’liqni saqlash va ta’lim, pensiya tizimini rivojlantirish, 
geosiyosiy muammolarni hal etish va hokazolarning istiqbolini tasavvur 
qilib bo’lmaydi. Aynan shuning uchun aholi soni va tarkibi, oilalar soni 
va tarkibi, alohida demografik jarayonlar dinamikasini prognoz qilish 
faoliyati xalqaro, davlat va nohukumat tashkilotlari, muassasalari va ilmiy 
muassasalar umumiy faoliyatining muhim qismini tashkil qiladi.
Texnik nuqtai nazardan olib qaralganda, demografik prognoz qilish 
odatda aholini istiqbolli hisoblab chiqish, ya’ni o’tmishda demografik 
xususiyatlarning (aholi soni, demografik tuzilmalar, tug’ilish, o’lim) 
o’zgarishi to’g’risidagi ma’lumotlar asosida, shuningdek ularning 
kelgusidagi dinamikasiga nisbatan qabul qilinadigan taxminlarni hisobga 
olgan holda aholi soni va yosh-jinsiy tarkibini hisoblab chiqish 
ko’rinishida ishtirok etadi. Bunday turdagi hisob-kitoblar odatda 
aholining eng ehtimoliy o’zgarishlari chegaralarini belgilagan holda bir 
necha variantlarda amalga oshiriladi. 
Demografik prognoz qilishning ko’p variantliligi davr talabi 
hisoblanadi. Odatda prognoz uchta variantda amalga oshirilib, ularni 
, va variantlar deb atash qabul qilingan, bunda 

---

146 
variant voqealarning eng ehtimoliy kechishiga mos keladi,
va variantlar esa 
demografik 
ko’rsatkichlar 
dinamikasining tashqi chegaralarini belgilaydi. 
Aholining reproduktiv, o’zini asrash va migrastiya harakatlari 
o’zgarishining tendenstiyalari haqida to’g’ri, ilmiy asoslangan taxminlar, 
prognoz aniqligining muhim sharti hisoblanadi, ular haqidagi 
ma’lumotlarni maxsus tashkil etilgan ijtimoiy-demografik tadqiqotlar 
yordamida olish mumkin. Ushbu tendenstiyalar haqidagi farazlarni olg’a 
surish g’oyat qiziqarli ilmiy vazifaga aylanib bormoqda. 
Demografik prognozlar istalgan ijtimoiy prognoz qilish va 
rejalashtirishning asosida yotadi. Aslida, biz kelajak uchun nimani 
rejalashtirmaylik, muayyan tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarishni, 
jamiyatning ijtimoiy tarkibini, shu jumladan uning oilalar o’lchamlari va 
tarkibi bo’yicha tuzilishini rivojlantirishmi, har qanday ijtimoiy jarayonlar 
– barcha holatlarda, albatta, biz birinchi galda ushbu ijtimoiy jarayonlar 
bo’lajak ishtirokchilarining jinsi va yoshi bo’yicha soni va tarkibini 
bilishimiz zarur, chunki, insonlarning ushbu
ular 
faoliyatining xususiyati va intensivligiga va o’z navbatida, ijtimoiy 
jaryonlarning xususiyati va intensivligiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. 
Demografik prognoz qilish maqsadlari iqtisodiy rejalashtirish 
ehtiyojlari (mehnat resurslarining soni va tarkibi dinamikasini oldindan 
ko’ra bilish zarurati); tovarlar yoki xizmatlarning u yoki bu turlari uchun, 
shu jumladan marketing vazifalarini hal etish uchun iste’mol talabining 
bo’lajak dinamikasini baholash zarurati; uy-joy qurilishini rejalashtirish 
ehtiyojlari; ijtimoiy soha (ta’lim, sog’liqni saqlash, pensiya tizimi va b.)ni 
rejalashtirish ehtiyojlari; geosiyosiy vazifalar va ko’plab boshqa 
masalalar bilan bog’liq. Demografik prognoz qilish maqsadlari aholining 
prognozlarini tasniflash uchun muhim asoslardan biri hisoblanadi. 
Demografik prognozlarning ishonchliligi, ya’ni aholining prognoz 
xususiyatlari va demografik prognozlarning haqiqatda qanday bo’lishiga 
mos kelishi ushbu prognozlarning muhim xususiyati hisoblanadi. 
Demografik 
prognozning 
ishonchliligi 
boshlang’ich 
demografik 
axborotning aniqligi, qabul qilinayotgan farazlarning asosliligi va 
prognoz davrining uzoqligi bilan belgilanadi.