Instituti

5.2-rasm. Ikki faktorli oddiy eksperiment reja-sxemasi
36
 
Umumiy axborot →Tasodifiy tanlangan →Yig’ma (namuna) →Tasodifiy tayinlangan → 
Tajriba → Nazorat Faktor (Murojaat) A Faktor (Murojaat) B Mustaqil o'zgaruvchi 
 
Eksperimentni rejalashtirish predmeti
- keng ma`noda tushuniladigan 
eksperiment bo`lib, ya`ni tadqiqot ob`ekti ustidan, uning xossalari to`g’risidagi 
axborotni olish maqsadida o`tkaziladigan operatsiyalar majmuasidir. 
Eksperimentni rejalashtirishning maqsadi
- eksperimentni o`tkazishni shunday 
qoidalari va sharoitlari topiladiki, bunda aniq va ishonchli bo`lgan eng ko`p 
axborotni kam mehnat sarfi orqali olish va bu axborotni, uning aniqligini miqdoriy 
baholash bilan foydalanish uchun kompakt va qulay shaklda ko`rsatish mumkin 
bo`ladi. 
Eksperimentni rejalashtirish vazifalariga quyidagilar kiradi
: 
•
eksperiment uchun kerak bo`ladigan tajribalarni aniqlash, ya`ni 
rejalashtirishning matritsasini qurish; 
•
eksperiment natijalariga matematik ishlov berish usullarini tanlash. 
 
Eksperimentni rejalashtirish matritsasi, turli tajribalar qatorida 
faktorlar darajasining qiymatlari ko`rsatilgan jadval ko`rinishida bo`ladi. 
Tajribalar soni tadqiqot vazifalari va eksperimentni rejalashtirish usullari 
bilan aniqlanadi. 
Eksperimentni faktorli rejalashtirish
deb shunday rejalashtirish tushuniladiki, 
bunda barcha faktorlar bir vaqtning o`zida o`zgartiriladi. Bunday rejalashtirish, 
tajribalarning ko`p bo`lmagan soni orqali eksperimentning etarli aniqligini 
ta`minlaydi. Faktorli rejalashtirishli eksperiment asosida olingan matematik 
modelda har bir regressiya koeffitsienti barcha 
N
tajribalar natijasida aniqlanadi,
shuning uchun uning dispersiyasi tajriba xatosining dispersiyasidan 
N
marotaba
kamdir. 
Agar matematik model (5.2) chiziqli tenglamani belgilasa unda uning 
regressiya koeffitsentlarini aniqlash uchun 
N=n+1 
ta tajriba o`tkazish etarli bo`ladi 
va bu holda regressiya koeffitsientining dispersiyasi faktorlarning sonini ortishi 
bilan kamayib boradi. 
Eksperimentni an`anaviy rejalashtirishda, regressiya koeffitsientlarini 
aniqligini baholash faktorlar soni
 n
ga bog’liq bo`lmaydi. 
Eksperimentni faktorli rejalashtirishda tajribalarni 
randomizatsiyalash
(
lotincha 
«
random
» - ehtimol tartibda joylashgan holat
) amalga oshiriladi, u nazorat qilinmaydigan 
faktorlarni yo`qotish va ularni tasodifiy faktorlar sifatida ko`rib chiqish imkoniyatini 
beradi. Eksperimentni 
randomizatsiyalashgan
rejasida faktorlar darajasi quyi yoki 
yuqorigi darajaga nisbatan qat`iy bir ketma-ketlikda emas, balki to’la ehtimol 
tartibda keladi. 
36
Kothari C.R. Research methodology (Methods & Techiques) // New Delhi: New age international limited, 2009.- 
p.43 

---

96 
Faktorli rejalashtirish to`la va kasrli faktorli eksperimentni, tasodifiy
balanslashtirilgan eksperimentni, ekstremal eksperimentni, shuningdek dispersion 
tahlil 
va 
boshqalarni 
o`tkazishda 
qo`llaniladi. 
Har 
bir 
ko`rsatilgan 
eksperimentlarning matritsalari va eksperimental ma`lumotlariga statistik ishlov 
berish usullari o`ziga xos xususiyatlariga egadir.