O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

1. Mezonning ilmiyligi.
Bu m e z o n n in g m ohiyati s h u n d a n ibo- 
ratki. o 'q u v e h ila rn i kasbga yo'naltirish m a z m u n id a ijtimoiy va 
ilm iy -te x n ik a taraqqiyoti y u tuq lari, sh u n in g d e k faoliyatning h ar 
xil turlari uch u n sh a ro itla r yaratish h a m d a p olitexnik b ilim la rn i 
va u i n u m m e h n a t m a la k a la rin i s h a k lla n tirish , shaxsni h a r t o m o n -
lam a tarbiyalash, s h a x sn in g kasbiy iste'dodlari, qobiliyatlari va 
q iziq ish larini a n iqlash va rivojlantirish aks etadi.
2. Yuksak ilmiy-amaliy ahamiyatlilik mezoni.
A n a shu m e- 
zonga asoslanib, kasbga yo'naltirish m a te ria lla ri m a z m u n ig a
fan va a m a liy o tn in g h a m m a e 'ti r o f qilgan y u tu q la rin i, obyektiv 
fanlararo aloqaga va a m a liy q o 'lla n ish ga ega bo'lgan p o litex n ik
yo'nalish d ag i texnikaviy m a i u m o t l a r n i kiritish lozim.
3. Hammabop mezon.
M a z k u r m ezo n g a asosa n o 'q u v e h ila rn i 
kasbga y o 'naltirish m a z m u n i u la rn in g yosh xususiyatlariga niu- 
vofiq bo'lishi kerak.
4. Oqilonalik mezoni.
Bu m e z o n n in g m ohiyati shuki, kasbga 
yo 'naltiruvchi m a te ria lla rn in g hajm i o 'q u v chilarga j u d a ko'p, or- 
tiqeha ish to p sh irm a y , shu m a te ria lla rn i o 'rg a n is h u c h u n ajratil­
gan vaqt m iq d o rig a m o s bo'lishi lozim.
5. Uzyiy o'zoro bog'liqlik mezoni.
U shbu m e z o n n in g m ohiy ati 
s h u n d a n iboratki, professiografik m a te ria lla r tabiiy ravishda dars 
va tarbivaviy tad b irla r m a z m u n ig a kiritilishi, b u lar zo'rlab qabul 
qildirilm asligi va lo 'n d a bo 'lishi kerak.
Kasb tanlashga yo'llash komissiyalarini tashkil qilish; o'qituvchilar
bilan metodik ishlarni tashkil qilish; o'quvchilar bilan ish lash; ota-
onalar bilan ishi ash.
Kasbga yo'naltiruvchi o 'q uv -m eto d ik xonani tashkil qilish- 
da va u n in g ishiga y o rdam lash ish d a m eh n a t ta'lim i o'qituvchisi 
katta a h am ivat kasb etadi. K o'pgina m ak ta b la rd a m e h n a t t a ’limi 
o'qituvchilari ana shunday x on alarn ing tashkilotchilari hisobla- 
nadilar. M aktabd agi kasbga yo'naltiruvchi o 'q u v -m e to d ik a xonasi
354

---

o 'q u v c h ila rn i kasbni ongli ravishda tan la sh g a tayyorlash sohasida 
u lar bilan, o ta - o n a la r bilan m u n ta z a m ish olib borish u c h u n , shu- 
n in g d e k kasbga yo'naltirish ishini ado e tis h d a o 'q itu v ch ilarg a , korxo- 
n a la r n in g x o d im larig a m etodik y o rd am berish u c h u n xizm at qila­
di. Shu sa b a b d a n x o n a n in g jih o z la n ish i va vaziyati o 'q u v c h ila rn in g
m u a y y a n psixologik kayfiyatini k o 'tarishg a k o 'm ak la s h is h i, bu yer- 
da u la rn i qiziqtiruvchi savollarga javob olish im koniyati yaratilishi, 
xonaga kelish ehtiyojini tu g'dirishi m u h im d ir.
K asbg a y o 'n a ltirish x o n a s in in g ish m a z m u n i:
— ish la b c h iq a r is h n i n g turli t a r m o q la r i to 'g 'ris id a o 'q u v c h ila r ­
ni x a b a rd o r qilish, eng k o 'p tarq a lg a n k asblar bilan u la rn i ta- 
n ish tiris h n i;
— o 'q u v c h il a r n i n g m e h n a t faoliy atin in g m u a y y a n tu rla rig a oid 
qiziqishla ri, m ayllari va qobi 1 iyatlarini a n iq la s h h a m d a rivojlan- 
t i r i s h n i ;
— o 'q u v c h ila rd a sh a x sn in g tegishli psixofiziologik xislatlariga 
m os b o 'lg a n va j a m iy a t n in g kad rlarg a b o 'lg a n tala b -e h tiy o jla rin i 
h isobga o lad ig a n kasbiy n iy atla rin i s h a k lla n tiris h n i;
— kasb ta n l a s h , ishga jo y la sh ish va o 'q is h n i davom ettirish 
m a s a la la ri y u z a sid a n o 'q u v c h ila r u c h u n p e d a g o g ik m a s la h a tla r
ta s h k il q ilishn i;
— o 'q itu v c h ila r va b osh qa x o d im la r b ilan m e to d ik ishlar olib 
borish ( p e d a g o g ik o 'qishlar, m a ’ru za lar, s e m in a rla r, yakka ta rtib - 
dagi m a s h g 'u l o tl a r o 'tk az ish )n i;
— o 'q u v c h ila r n i kasbga y o 'n a ltirish g a oid ilg'or ta jrib a n i o 'r g a ­
nish va u m u m l a s h t ir i s h n i ;
— o t a - o n a l a r bilan ish olib bo rish (y ig'ilishlar, m a ’ruzalar, 
u c h ra s h u v la r, y akka tartib d ag i m a s la h a tla r o 'tk a z is h )n i;
— o 'q u v c h ila rn i kasbga y o 'n a ltiris h m a sa lala ri y u z a sid a n m e h ­
nat j a m o a la r i va ja m o a tc h i li k bilan a lo q a n i a m a lg a o s h irish n i o'z 
ichiga oladi.
A n a shu ish la rn i olib borish u c h u n kasbga y o'n a ltirish xona- 
larida, o d a td a , ikki b o 'lim d a n : ax b o ro t va m e to d ik b o 'l im la r d a n
iborat ekspozitsiya jih o z la n a d i.
A x b o ro t b o 'lim id a o 'q u v c h ila rn in g kasb ta n la s h ig a k o'm ak - 
la s h a d ig a n m a ’lu m o tla r bilan p edagoglar, o 'q u v c h ila r va u la r n in g
o t a - o n a la r i h a q id a m ate ria lla r to 'p la n a d i.
M e to d ik b o 'lim d a o 'q u v c h ila r va u l a r n i n g o t a - o n a la r i bilan 
kasbga y o 'n a ltiris h ishini olib b o r is h n i tas h k il qilishga, u n in g
355

---

shakl va m eto d la rig a oid o ‘qituvchilar u ch u n tavsiyalar b erilgan 
bo'ladi.
Kasbga yo‘naltirish xonasiga quyidagi m a z m u n d a g i m a t e r i a l ­
lar qo'yiladi:
— atoqli j a m o a t arbo b lari, olim lar, yozuvchilar, p e d a g o g la r va 
shu k a b ila rn in g m e h n a t va kasb tan la s h ha qid a bildirgan fikrlari; 
shu sohaga oid davlat hujjatlarid an o lin g a n nusxalar;
— «Kasbni to ‘g ‘ri ta n la s h n i m a n i bildiradi?», «T anlangan kasb 
to m o n id a n q a n d a y talab lar q o ‘yiladi?», «Kasb ta n la s h d a xato 
qilm aslik u c h u n n i m a la r n i bilish kerak?», «Shifokor m a s la h a t- 
lari» (kasb tan la s h g a to'g 'ri k elm aydigan fikrlar haqidagi stend), 
«Psixolog m aslahati» (o'z kasb t a n la s h in i tu s h u n g a n lik t o ‘g ‘risida, 
qiziqishlar va q ob iliyatlarni rivojlantirish haqida);
-- m a ’l u m o t n o m a m ateriallari: «O'qish u c h u n qaysi joyga b o -
rish kerak?» (qishloq k a s b - h u n a r kollejlari, oliy o ‘quv y u rtla ri 
to 'g 'risid a , b ularga qabul qilish sh a rtla ri, b u la rd a egallash m u m ­
kin b o 'lg an kasblar va m u tax assislik lar h a q id a m a ’lum otlar), 
«Ishlash u c h u n
qaysi jo y g a 
borish kerak?» (ishlab c h iq a rish kor- 
x o n a la rin in g yetakchi kasblari, sh ah ar, t u m a n , viloyatlar m u hto j 
b o 'lg a n kasblar t o ‘g'risida m a ’lumotlar); p rofessiogram m alar;
— « O ta - o n a l a r i n g iz n i n g kasblari» ( o ta - o n a la rd a n ishlab c h iq a ­
rish ilg'orlari, ra ts io n a liz a to rlar to 'g'risida yorqin, m aro q li h ik o - 
yalar), «Biz tan la yotg a n vo'llar» (m a k ta b la rn i bitirib ch iq u v c h i- 
lar, u la r n in g m e h n a t d a e rish g a n m uvaffaqiyatlari haqida), «Yo'l 
k o 'rca tu v c h ilarim iz» (ishlab chiq arish k o rx o n a la rn in g ilg'or ish- 
chilari to'g'risida).
B u n d a n tas h q a ri, xonaga a s b o b - u s k u n a la r n in g m ake tla ri, 
tayy o r m a h s u lo t n a m u n a l a r i q o ‘yilgan bo'lishi m u m k in .
A udiovizual a x boro tni tash kil qilish u c h u n xona t a ’lim n in g
texnikaviy vositalari kin o p ro y e k to rlar va slaydo-proyektorlar, 
k o m p y u te r vositalari, k in o film la r va slaydlar, k in o e k r a n , m ag - 
nitofonlar, m usiqali va m agnitli m ateriallari b o 'lgan fonoteka, 
videotekasi b o ‘lgan v id e o m a g n ito fo n la r bilan jih o z la n a d i.
X o n a d a
m a ’n a v iy -a x lo q iy
m a ’l u m o t n o m a l a r ,
i l m i y - o m -
m a b o p k i to b l a r d a n va tegishli bad iiy a d a b iy o td a n ibo ra t k u - 
t u b x o n a , r o 'z n o m a la r , o y n o m a l a r a lb a tta b o 'lis h i k erak. B a ’- 
z an x o n a la r d a kasbga y o ‘n a ltir is h g a oid b iblio g ra fiy a t u z a d ila r , 
b u n d a n o ‘q u v c h il a r h a m , o ‘q itu v c h ila r h a m fo y d a la n is h la r i 
m u m k i n .
356

---

M a m la k a td a g i kasbga y o 'n a ltiru v c h i bir q a n c h a o 'q u v - m e t o -
d ik x o n a la r n in g ish tajribasi sh u n i k o 'rsa ta d ik i, x ona m a te ria lla - 
rin i faol o'z la s h tiris h va u la rd a n foydalanish u c h u n shu x o n a la r- 
d a o 'q u v c h ila rd a n m a s la h a tc h i y o 'lb o sh c h ila r rolini ba ja radiga n 
faollarni, s h u n in g d e k m a k t a b la r n in g yu q ori s i n f o 'q u v c h ila ri, 
bitiruvchilari, o ta - o n a la r , ishlab c h iq a rish t a ’limi ustalari, ish ­
lab c h iq a rish p e s h q a d a m la r i, ishlab c h iq a ris h k orxo nalari kich ik 
m u taxassislari, m a k t a b o 'qitu v ch ilari ish tirok ida m a ’r u z a c h il a r
g u r u h i n i tashkil qilish m a q s a d g a muvofiqdir.
Kasbga y o 'n a ltiru v c h i m a k t a b o 'q u v - m e t o d ik x o n a s in i tash k il 
qilish da o 'q u v c h ila rn in g o 'zlari katta e ’tib o r berishlari lozim. U la r 
m e h n a t o'qituvchisi rah barligid a x o n a n i jih o z la s h d a , e k sp o n a tla r 
yig'ish, saqlash u c h u n planshetlar, tag lik la r va shu ka bilarni tay- 
yorlashda y o rd am b e ris h la ri m u m k i n . Kasb diagnostikasi b o 'y ic h a
a s b o b la r tayyorlash ja r a y o n i bolalarda katta qiziqish tu g 'd ira d i.
8—9 - s i n f la r n in g o 'q u v c h ila ri s an oat n a m u n a l a r i n i asos qilib olib, 
a n a s h u n d a y k o n stru k s iy a la rn i, te x n ik a o b y e k tla rin i yara tish lari 
m u m k i n . B a’z an m a k t a b o 'q u v c h ila ri y a ratg an a s b o b la r s a n o a t- 
d a yasalgan a s b o b la rd a n h a tto u stu n tu ra d i. O 'q u v c h ila r o'zlari 
y a ra tg an d iag n o stik a u s k u n a la r id a ishlab, m u s t a h k a m a m a liy
m a la k a va m u a y y a n tex nikaviy b ilim oladilar. Bu b ilim la r rivoj- 
lantirilib, ilm - f a n n in g m u a y y a n soh a sin i c h u q u r o 'r g a n is h u c h u n
x iz m a t qilishi, k e y in c h a lik ongli ravishda kasb ta n la s h g a y o rd am
berishi m u m k i n .
Shu n d a y qilib, m e h n a t t a ’lim i o'qituvchisi m a k t a b n in g o'q uv - 
m e to d ik xonasi b ilan uzviy aloqa bog 'lab , kasbga y o 'n a ltirish ishi 
s a m a ra d o rlig in i a n c h a o s h ira d i, o 'q u v c h ila rn in g o 'z la ri kasb t a n -
lashlari u c h u n m u s t a h k a m z a m i n y ara tad i, u la r n i d uradgorlik, 
c h ila n g arlik , tok arlik , frezerlik va shu kabi b o sh q a kasblar bilan 
tan is h tirib , o 'q u v e h ila rn i m e h n a t faoliyatini ta n la s h g a tayyorlash
u c h u n s h a rt-s h a r o itla r vujudga keltiradi. O 'q u v e h ila r n i m e h n a t 
f ao liyatinin g a n a shu turlari bilan t a n is h tiris h h a r bir ferm er 
xo'jaligi, t u m a n , s h a h a r d a g i ishlab c h iq a ris h ob y e k tla rid a bos- 
q i c h m a -b o s q ic h olib boriladi.
C h u n o n c h i , b irin c h i bosqich (kasb t a ’limi ja r a y o n id a , y a ’ni 
k asb t a n l a s h n in g tayy o rgarlik d avrida) kasbga oid m a s l a h a t ­
lar berish, o 'q u v c h ila rn in g m ay lla rin i, qob iliy atlarini va in d iv i­
d ual xusu siy atlarin i hisobga olib, kasb t a n la s h d a ularga y o rd a m
k o 'rsa tis h d a n iborat.
357

---

I k k in c h i b o sqich kasbiy tayyorgarlik d a vo m ida ta n la g a n kasb 
bilan b o g 'lang andir. Pedagog o 'q u v c h ila rn in g jis m o n iy va aqliy 
rivojlanishini, qiziqishlari va q o biliyatlarini, o 'z la s h tiris h in i, u sh - 
bu kasbni egallashga tayy o rgarlik darajasini, tibbiy zid d a lilla rn i 
bilishi kerak.
Bu bo sq ic h n i kasbga d o ir m as la h at b e ris h n in g y a k u n lo v - 
chi bosqichi deyish m u m k i n . B u n d a y m a s la h a tla rn i yil o xirid a
bitiruvchi sintda fan o 'q itu v ch ilari, s in f rahba rla ri, m a k ta b la r -
n in g kasbga y o 'na ltiruv c h i komissivalari va kasbga y o 'n a ltiru v c h i 
x o n a la r n in g x o d im lari, k orxonalar, o'quv v urtla ri va ishga 
joy lashtirish o r g a n la r in in g x o d im lari beradilar.
U c h in c h i bosqichda aniqlovchi m asla h at o 'tk az ila d i. B u n d a y
m a s la h a td a n ko'zd a tu tilg a n m aqsad — a m a lg a o s h irilg a n t a n -
lovni aniqlash, kasb xato ta n l a n g a n t a q d ir d a esa bu n i o d o b lilik
bilan tu sh u n tirib , bo sh q a kasbni ta n la s h n i m aslahat berish lozim .
K asb tan la sh (kasbga yaroqlilik) kasbiy ish n in g b u tu n t iz im i-
da yakunlovchi b osqichdir. Ayni a n a shu bo sqich da x o d i m n i n g
ta n la g a n kasbga uzil-kesil muvofiqligi yoki nom uvofiqligi a n iq la - 
nadi. L e k in kasb ta n la s h (kasbga yaroqlilik) m e to d la r id a n kasbga 
y o 'n a ltiris h n in g faqat yaku nlo v ch i bo sq ic h id a foydalanish m u m ­
kin, deb hisoblash n o to 'g 'ri b o 'l u r e d i . U yoki bu kasbni egallagani 
h olda dastlabki tibbiy-fiziologik va psixologik k o 'rik d a n o 't m a g a n
vigit yoki qizga t a n la g a n kasbi zid b o'lishi h a m m u m k i n . Shu 
b o isd a n kasb ta n la s h b o s h la n g 'ic h b o sq ic h da h a m , s h u n in g d e k
yaku n lovchi b o sq ic h da h a m o 'tk az ilis h i lozim.
Kasbga y a roqlilik — ushbu kasb b o 'y ic h a m e h n a t vazifalarini 
bajarish uch u n yaroqli yoki yaro q sizligin i qayd q ilis h d a n g in a i b o ­
rat em as, albatta. Kasbga yaro q lilik n i b o sh q a j i h a t d a n ham :
1) o d a m o 'z i t a n l a g a n k as b g a y a r o q l i m i yoki yo'qligi;
2) hayot yo'lini ta n l a g a n c h o g 'd a u n im a la rg a a m a l qilishi 
lozim ligi;
3) u n i o 'q itis h m a s a l a s i g a q a n d a y qilib b i r m u n c h a o q i l o n a y o n -
d a s h i s h , y a ’ni u n d a k a s b g a y a r o q l i l i k n i q a n d a y qilib m a q s a d g a
m u v o fiq t a r z d a s h a k l l a n t i r i s h , ta r b i y a la s h va riv o jla n tiris h m u m -
k in lig i j i h a t i d a n h a m k o T ib c h i q i s h k erak.
B o sh q ach a qilib a y tg a n d a , u yoki bu kasblarni egallashga h a- 
rakat qilayotgan o d a m l a r n i n g tibbiy k o 'rsatkich lari bilan bir qa- 
to rd a u lard a diqq at, tafa k k ur, p six o m o to rik a va shu kabi psixik 
fu nk siya la rni rivojlantirish b ilan bog'Iiq m u a y y a n psixologik
358

---

k ayfiyatni h a m s h a k lla n tirish zarur. K asbga yaro q lilik o ‘quv va 
m e h n a t faoliyatida sh a k lla n a d ig a n shaxs fazilatidir. Kasbga ya- 
ro q lilik n i o d a m n i n g kasbga n isb a ta n qoyilgan talablarga m os 
b o 'lg a n t u g ‘m a yoki hosil q ilin g a n psixofiziologik xususiyatlari 
yig‘indisi deb q arash yaram aydi. Faqat b a ’zi kasblar (sozanda, 
rassom va shu kabilar) u c h u n m u a y y a n tabiiy m a ’lu m o tla r talab 
q ilin ad i. Shu b o isd a n psixolog, m e h n a t o'qituvchisi va b o s h q a - 
la r n i n g vazifasi o ‘quvchi kasb (m utax assislik )n i yoki o ‘quv yur- 
tini t o ‘g'ri yoki n o t o ‘g'ri ta n la g a n in i; ta n la g a n kasbi yoki o ‘quv 
y u rti lining mayllari yoki qobiliyatlariga m os yoxud m os e m a s - 
ligini; kasbni yoki o 'qu v y u rtin i ta n l a s h vajlari, o t a - o n a la r n in g , 
o 'q itu v c h ila rn in g va shu k a b ila rn in g fikri q a n d a y e k a n lig in i a n iq - 
la s h d a n iborat. O 'q u v c h ila r n in g kasbga b o 'lg an qiziqishlari va 
m ayllari a n a s h u n d a y m a ’lu m o tla r asosida a n iq la n a d i.