E nuritdinov odam fiziologiyasi

 
 
 
 
Mavzu 4.
 
ANALIZATORLAR FIZIOLOGIYASI
 
Sezgi a'zolari (analizatorlar yoki sensor tizimlar) uzoq vaqt davom etgan tarixiy 
rivojlanish jarayonida shakllanib, murakkablashib, ta'sirotning alohida turlariga 
moslashib borgan. Evolutsiya davomida odam va hayvonlar organizmida se/.uvchi 
hujayralar-retseplorlarning maxsuslashgan to'plamlari hosil bo'lgan. 
I.M.Scchenov harakat anali/alorini o'rganib, sezish retseplorlari bilan harakat 
relscptorlari bir-biriga bog'liqligini aniqlagan. Uning fikricha. odamning sezgi a'/olari 
hayvonlar se/.gi a'zolaridan tubdan farq qiladi. 
Keyinchalik I.P.Pavlov analizatorlarning morfofunksional tu/ilishini o'rganib chiqdi. 
Uning fikricha, ta'sirlovchilar ta'sirini qabul qilishda va asab impulslarifii o'lkazishda 
qatnashadigan neyronlarning butun majmuasini, shuningdck bosh miya po'sllog'ining 
sensor (sczuvehi) neyronlarini yagona tizim hisoblab, ularni "analizator" deb nomlash 
mumkin. 
Ma'lumki, asab oxirlari-retseptorlarning ta'silianishiga javoban albalta asab 
ti/.imining ishtiroki bilan organi/mda ro'y beradigan reaksiyalar refloks deb ataJadi. 
Turli rctseptorlar tuzilmasi va funksiyalari bilan bir-biridan farq qiladi. ulardan bir 
qismi muayyan (a'sirotlarni sezishga maxsus moslashgan a'zolarda, masalan, ko'zda, 
quloqda bo'ladi. Ko'ruv retscptorlari ko'zning to'r pardasida bo'lib, ko'zning optik 
tizimi yorug'lik nurlarini to'r pardasida fokuslaydi. Quloq tovush tcbranishlarini 
eshituv rctseptorlariga o'lka/adi. Turli retscplorlar o'/lari uchun adekvat bo'lgan 
ta'sirlovchilar ta'sirini sezishga moslashgun. 
Reiseptorlarning quyidagi turlari bor: mexanoretseptorlar-tegishni se/adigan taktil 
retseptorlar, cho'zilish va bosilishni sezadigan-pressoretseptorlar va baroretseptorlar; 
tovush 
tebranishlarini 
sezadigan-fonoretseptorlar 
yoki 
vestbuloretseptorlar; 
xemoreretseptorlar-тиаууал kimyoviy birikmaJarning ko'rsatadigan ta'sirini sezadi; 
fotoretseptorlar-yorug'lik ta'sirini sezadi; osmoretseptorlar-osmotik bosimning 

---

124 
o'/garbhmi sezadi. 
Retseptorlar anali/atorning periierik (atrofdagi) qismidir. Afferent neyronlar va 
o'tka/uvehi yo'llar anali/alorning markaziy oxirlari hisoblanadi. Morfologik tafovut va 
fi/iologik ixtisoslashganligi jihatdan farq qiladigan ko'pgina rctseptor apparatlar bor. 
Rctseptorlarning morfo-fiziologik tafovutiga va retscptorlardan ko'pchiligining 
ixtisoslashgan ko'p hujayrali a'zolar-rescpsiya a'zolarida ekanligida namoyon bo'ladi. 
Resepsiya a'zolari ta'sirotlarni relseptor hujayralariga yoki asb oxirlariga o'tka/ishg;; 
moslashgandir. Retseptorlarning ixtisoslashaganligi shunda ko'rinadiki.birinchidan, 
ular ta'sirotlarning muayyan turi yorug'lik, tovush, kimyoviy, mexanik, issiq, sovuq 
va shunga o'xshash ta'sirotlarni qabul qilishga moslashgan, ikkinchidan, ular juda 
yuksak darajada qo'zg'aluvchan bo'ladi, ya'ni minimal miqdordagi tashqi ta'sirot 
energiyasi bilan qo'zg'ala oladi. 
Retseptorlar ichki va tashqi retseptorlar deb ikkita katta guruhga bo'linadi, Ichki 
retseptorlar-intcrorctseptorlar-yuboradigan impulslar ichki a'wilarning holati haqida 
(visseroretseptorlar) va tana hamda undagi ayrim qismlarning fazodagi vaziyati, 
harakati to'g'risida (vestibuloretseptorlar va proprioretseptorlar) xabar berib turadi. 
Tashqi retseptorlar-eksteroretseptorlar-tashqi olamdagi narsa va hodisalarning 
xossalari, ularning organizmga ta'siri to'g'risida signal berib turadi. 
Ba'zi retseptorlar organizmdan ancha olisdagi narsalardan keluvchi ta'sirotlarni qabul 
qila oladi. Sunday retseptorlar distant (masofadagi) retseptorlar deb ataladi. Ularga 
ko'ruv, eshituv, hid biluv retseptorlari kiradi. Boshqa-kontakt (teguvchi) retseptorlar 
faqat bevosita o'ziga tegib turgan, ya'ni retseptor tizimi yaqin yotgan narsalardan 
keluvchi ta'sirotlarni qabul qila oladi. 
Shunday qilib, retseptorlar-analizatorning periferik bo'limi hisoblanadi. Afferent 
(sezuvchi) neyronlar va o'tkazuvchi yo'llar anali/.atorning o'tkazuvchi bo'limini 
tashkil etadi. Bosh miya po'stlog'ining retseptorlardan qo'zg'alishni qabul qiladigan 
qismlari analizatorning markaziy oxirlari deb alaladi. 
Analizatorning periferik bo'limi (retseptor) maxsus asab tuzilmasi bo'lib, tananing 
turli qismlarida (ten, pay, ko'z, quloq, burun, til,ichki a'/olar, qon tomirlari va hokazo) 
joylashgan. Retseptorlarning soni juda ko'p, masalan, terining Ism2 sathida 200-400 
tagacha, butun sathida esa 8 mln ga yaqin retseptor bor. Barcha'*ehki a'zolarida 
taxminan 1 mlrd ga yaqin retseptor mavjud. Tashqi va ichki muhitda paydo bo'lgan 
axborot retseptorlar orqali qabul qilinadi. 
Analizatorlarning o'tkazuvchi qismi-bu sensor (sezuvchi) asab tolasidan iborat bo'lib, 
u retseptordan ta'sirotni qabul qilib bosh miya po'stlog'ining proyeksion mintaqasiga 
yetkazadi. 
Analizatorning markaziy (po'stloqdagi) qismi bosh miya po'stlog'ining turli 
sohalarida joylashgan va sezuvchi asab markazlaridan iborat. Bu markazlarda 
muayyan sezgi a'zolaridagi retseptorlardan kelgan ta'sir tahlil qilinib, ularning 
ma?.muniga ko'ra (sintez) javob reaksiyasi hosil bo'ladi . 
Anali/.atorning yuqorida aytilgan uchala qismining qaysi biri shikastlansa, muayyan 
sezgi a'zoning faoliyati buziladi.Retseptorlarning adekvat ta'sirlovchilariga qarab: 1 
)mexanoretseptorlar ta'siriovchning mcxanik energiyasini qabul qilishga moslashgan. 
Bunday retseptorlar teri, yurak-tomir tizimi, ichki a'zolar, tayanch harakat apparati, 
eshituv va muvozanatni saqlash tizimlariga xos. 
Termoretseptorlar - harorat o'zgarishini sezadi. Issiqni va sovuqni sezuvchi 

---

125 
termoretseptor-larning ko'p qismi terida joylashgan. Ichki a'zolar va markaziy asab 
tizimida ham shunday rctseptorlar bor. 
Xemoretseptorlar - kimyoviy omillar ta'siriga sezgir. Ular ta'm va hid sezuvchi
sensor tizim-larning chel qismini tashkil qiladi. Bu tipdagi retseptorlar qon tomirlar
ti/imining turli qis-miarida va ba'zi to'qimalarda ham uchraydi. 
Fotoretseptorlar- nur energiyasini qabu) qiladi. bu retscpioclar yorug'lik
energiyasini ajra-tish va rang ko'rish imkonini beradi. 
Og'riq (nosiseptiv) retseptorlari og'riqni paydo qiluvchi ta'sirollarni qabul qiladi. bu 
sezgi orga-nizmdagi retseptorlarning deyarli hammasiga o'ta ta'sir qilganda paydo 
bo'ladi 
Bosh miya po'stlog'ida sezgi a'zolari markazlarining joylashuvi: 
1-hid bilish markazi bosh miya po'stlog'i chakka qismining oldingi yuqori sohasida;
2-ko'ruv markazi ensa sohasida; 
3-eshituv markazi bosh miya po'stlog'i chakka qismining pastki sohasida; 
4-ta'm bilish markazi bosh miya po'stlog'i chekka qismining yuqori o'rta sohasida;
5-barmoqlar terisidagi paypaslash markazlari bosh miya po'stlog'i tepa qismining 
o'rta sohasida. 
6.Elektroretseptorlar - elektromagnit lo'lqinlariga sezgir bo'lib, baliqlar va ba'/.i 
amt'ibiylarning yon chizig'ida topilgan. Bularga elektrik energiyasini sezuvchi 
a'zolarining retseptorlari kiradi. 
A.S.Batuyev va G.A.Kulikov (1983) fikrlariga ko'ra, ba'/.i rctseptorlarda 
ta'sirlovchi energiyasining asab impulsiga aylanishi shu retseptorning neyron 
o'sitmasida sodir bo'ladi. Bu birlamchi retseptor sensor neyronning periferiyadagi 
dendrit qismidir. Bu neyronning aksoni esa markaziy asab tizimiga o'tib, hid sezish, 
taktil va proprioretseptorlarning birlamchi retseptorlarini hosil qiladi. Ikkilamchi 
retseptorlar va sensor neyron ustunlari o'rtasida qo'/g'atuvchi va tormozlanuvchi 
sinapslar joylashgan. Retseptor neyronlarda hosil bo'ladigan asab impulslarini bu 
sinapslar orqali sensor (sezuvchi) neyronga o'tka/adi. Natijada sensor neyronni tashqi 
ta'sirot bilan bevosita emas, balki ixtisoslashgan retseptor ncyroni orqali qo'zg'atadi. 
Ta'm sezuv, ko'ruv, eshituv, vestibular apparat retseptorlari ikkilamchi retseptorlarga 
kiradi.