E nuritdinov odam fiziologiyasi

Fiziologiya tarixining qisqacha ta’rifi.
Odam fiziologiyasi tarixi uzoq 
o'tmishga borib taqaladi. Qadimgi ilmiy izlanishlarda tajribalar kishi tanasining 
tuzilishi va uning faoliyatini bilish, o'rganish uchun turtki ,bo’lid xizmat qildi.Bu 
intilish,tabiatshunoslar va tabiblar uchun muhim naza-riy va ilmiy poydevor bo'lib 
xizmat ko'rsatdi, chunki tabiblar uchun kasallikning kelib chiqish sabablari,uni 
davolash yo'llarini qidirib topish uchun zarurat edi. 
Odam fiziologiyasining taraqqiyoti asosan ikki bosqichda rivojlandi.
Birinchisi
, 
odam 
anatomiyasi, 
ya'ni 
a'zolarning 
tuzili-shini 
va 
joylanishini 
o'rganish,
ikkinchisi
,shu a'zolarning faoli-yati (funksiyasi), ya'ni a'zolarda bo'lib 
o'tadigan turli jarayon-larni o'rganish. 
Ushbu ishlarni amalga oshirish uchun avvalo odam a'zolari-ga o'xshash a'zoli 
hayvonlar o'liklarini kesib,a'zolarning joylani-shini va tuzilishini o'rganila 
boshladi,so'ngra a'zolarning funk-siyasi to'g'risida fikr yuritila boshladi. 
Odam 
organizmining 
hayot 
faoliyatini 
o'rgam'shga 
qadimgi 
Yunoniston,Rim,Xitoy,Hindiston va Misr olimlari asos solgan. Masalan,Buqrot 
eramizdan oldingi (460-377) yillarda tabiat va tibbiyot sohasida o'zigacha bo'lgan 
ma'lumotlami to'plab kuza-tishlari asosida tibbiyot fanidan 7-ta ilmiy asarlar yozgan, 
bu qo'l-lanmalardan tabiatshunoslar,shifokorlar va faylasuflar 2000 yil davomida 
foydalanib kelmoqda.Buqrot ko'hna Yunoniston tibbi-yotining reformatori (qayta 
quruvchisi) hisoblanadi,yurak va qon tomirlari, hamda odamning mijozi 
(temperamenti) haqida muhim ma'lumotlar bergan. 
O'rta 
asrlar 
davomida 
Sharq 
mamlakatlarida 
ilm 
va 
fan 
juda 

---

3 
rivojlandi.Xurosonda yashab ijod etgan tabib va dorishunoslar-dan Abu Zayd Husayn 
ibn 
Isoq 
al 
Ibodiy 
(808-877) 
arab,fors,qa-dimgi 
grek 
tillarini 
yaxshi 
egallangan.Buqrot, Arastu, Jolinus va boshqa antik olimlarning ilmiy asarlarini arab 
tiliga tarjima qil-gan olim-tarjimon edi.Tarjimalaridan tashqari Husayn ibn Isoq 
tomonidan yozilgan 100 dan ortiq asarlaridan aksariyati tibbiyot va dorishunoslikka 
bag'ishlangan asliy asarlar nusxalari bizga yetib kelgan.Buqrot va Jolinusdan keyingi 
qadimgi Sharq tabo-batining yirik nazariyotchi namoyondasi Husayn ibn Isoq tomo-
nidan yozib qoldirgan meros asarlari boshqa tillarga ham tarjima qilingan.Shunday 
asarlardan bin (Jolinusning siydik haqidagi hamma narsani qamrab olgan kitobi) 
dir.Arab tiliga tarjima qi-lingan bu asar siydik tahliliga va uning asosida tashxis 
qo'yishga bag'ishlangan. 
Husayn ibn Isoqning bizga yetib kelgan tarjima asarlaridan yana biri «Ar-risola-
al Qabriya» deb ataladi.Risola Buqrot qala-miga mansub bo'lib, uning qabridan 
topilgani uchun qabriya deb atalgan.Risolaning asosiy qismi 25 hadisdan iborat 
bo'lib, unda asosan davolab bo'lmaydigan kasalliklari bayon qilinadi.Husayn ibn 
Isoqning arab tiliga tarjima qilgan mazkur «Qabriya risolasi» ni Xomidxon ibn 
Zohidxon ibn Muhammad Sodiqxon Shoshiy o'zbek tiliga tarjima qilgan. Bizga bu 
tarjimaning Xomidxon qo'-li bilan yozilgan qo'lyozma nusxasi yetib kelgan. 
Abu Sahl Masihiy Jurjoriiy (970-1010) Jurjonda tug'ilgan, Xora-zmda yashab, 
ijod etgan. O'sha vaqtda Xorazmda Aburayhon Beruniy, Ibn Sino,Abul Xayr, Ibn Iroq 
va boshqalar ham yashar edi. Masihiy zamonasining yirik tabiatshunosi, tabi-
bi,astronomi va faylasufi bo'lgan va shu sohalarga oid asarlar yozgan. Biroq, fan 
tarixida 
Masihiy 
tabib 
sifatida 
mashhurdir. 
U 
Ibn Sinoning yaqin do'sti va tabobat sohasida uning ustozlaridan bin bo'lgan. Masihiy 
Ibn Sino bilan birgalikda Xorazmdan Xuro-songa o'tib ketayotganda 40 yoshda 1010 
yili vafot etgan. Masixiy yozgan 8 tibbiy asar bizgacha yetib kelgan, ulardan biri 
qomusiy ahamiyatga ega,qolganlari tabobatning ayrim masala-lari: umumiy 
terapiyaga,odam 
a'zolarining 
fiziologiyasiga, 
che-chakka,o'lat 
(chuma) 
ga, 
mijozga,tomir urushiga va badantar-biyaga bag'ishlangan. Masihiyning asosiy va eng 
katta asari «Tabobat san'ati bo'yicha' yuz kitob») deb nomlangan. Bu asar bizgacha 
ko'pgina 
nusxalarda 
yetib 
kelgan. 
O'zbekistonda dastlabki fiziologik tadqiqotlar Turkiston dorilfununining 
hayvonlar fiziologiyasi kafedrasining mudiri prof. E.F.Polyakov va shu oliygoh 
tibbiyot fakulteti qoshidagi me'yoriy fiziologiya kafedralarida olib borilgan.