S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

C h o ‘chqa tasmasimoni (Taenia solium) 
ham qoramol tasmasimoni kabi 
odam ning ingichka ichagida parazitlik qiladi (27-rasm).
Bu tasm asimon chuvalchang tanasining uzunligi 1,5-3 m, b a ’zan esa 5 m gacha 
borib, boshcha, y a ’ni skoleks, b o ‘yin va 900 tagacha b o ‘g ‘imlari bor. Boshchasida 
4 ta so 'rg 'ic h i va xartumida ikki qator har xil katta-kichiklikdagi xitinli ilmoqcha­
lari (2 2 -3 2 tadan) joylashgan. М ала shu ilmoqchalarining borligi tufayli ch o 'ch q a 
tasmasimoni qurollangan tasmasimon deb ham ataladi.
76

---

27-rasm . C ho'ch qa tasm asim on ch u valch an gin in g hayotiy sikli: A -asosiy xo 'ja y in - od am ,
B -bosh q ism i, D -germ afrod it b o 'g 'im , E -yetilgan b o 'g 'im la r gu ru hi, F -tu xum , G -oraliq
x o 'ja y in , H -g o'sh td agi finna, I-odam m iyasid agi finnalar, J-od am faku ltativ oraliq x o 'jayin
sifatida.
C h o ‘chqa tasmasimoni proglottidalarining har birida yuzlab u ru g ‘donlar va uch 
b o ‘lakli bitta tuxumdon b o ‘ladi. Bu chuvalchangning bachadoni qoramol tasm asi­
moni bachadonidan farq qilib, 7-1 2 tagacha yon shoxchalar chiqaradi va doimo 
tuxumlar bilan to ‘lib turadi.
Eng oxirgi yetilgan proglottidalaming uzunligi 10-12 m m va eni 5 m m atrofida 
b o ‘ladi. Bundan tashqari, ch o ‘chqa tasmasimonining yetilgan b o ‘g ‘imlari strobi- 
ladan birdaniga 5 -7 talab uzilib, x o ‘jayini axlati bilan tashqariga chiqadi va bu 
b o ‘g ‘im!ar harakatsiz b o ‘ladi.
C h o ‘chqa tasmasimoni lichinkasi ham xuddi qoramol tasmasimoni lichinkasi 
kabi sistitserk deyiladi. Bu lichinka har xil to'q im a va organlarda maxsus p o ‘stlarga 
o'ralib parazitlik qiladi. Sistitserk n o ‘xat kattaligidagi pufakcha b o ‘lib, ichi tiniq
77

---

suyuqlik bilan t o i g a n b o ia d i, uning uchida 4 ta so 'rg 'ich i va xartumi, ilmoqchalar 
bilan qurollangan skoleksi joyiashgan.
C h o 'ch q a tasmasimonining asosiy xo'jayini odam hisoblanadi. Odamning in­
gichka ichagida voyaga yetgan tasmasimon chuvalchang parazitlik qiladi. C ho'chqa, 
it, mushuk, tuya va quyonlar bu chuvalchangning oraliq xo'jayinlari hisoblanadi. 
Bunda ch o 'ch qa va yuqorida aytilgan hayvonlar suv va har xil oziq-ovqatlar orqali 
chuvalchangning tuxumlari bilan zararlanadi. Oraliq xo'jayin organizmida tuxuni- 
dan chiqqan 6 ilmoqli lichinka (onkosfera) qon va limfa tomirlariga o'tib, muskul 
to'qim asi, miya, k o 'z va boshqa organlarga borib o 'm ashib, maxsus p o 'stg a o'raladi 
va 2 - 4 oydan keyin ikkinchi lichinkalik davri - sistitserkka aylanadi. Sistitserk 
ch o 'ch q a tanasida 3 yildan 6 yilgacha yashashi mumkin.
Sistitserk finna deb ham ataladi. Odamlar cho'ch q a tasmasimonini sistitserkli, 
y a ’ni finnali cho'ch q a go'shtini yaxshi pishmagan holda istc’mol qilishlari orqali 
o'zlariga yuqtiradilar.
Shuni ham aytib o'tish joizki, b a ’zan odamlar cho'chqa tasmasimonining asosiy 
xo'jayini bo'libgina qolmay, balki oraliq xo'jayini ham bo'lishlari mumkin. B un­
da parazitning tuxumi odamga oziq-ovqat, suv orqali yuqishi, ayrim hollarda esa 
ushbu gijja bilan kasallangan odamlar o'qchiganida ichagidagi voyaga yetgan 
chuvalchanglarning tuxumga to 'la proglottidalari, y a ’ni b o 'g 'im lari oshqozonga 
ko'tarilib, oshqozon ichiga mingiab tuxumlar ajralib chiqishi mumkin. Bunday hol­
larda tuxumdan ajralgan lichinkalar - onkosferalar odamlar ichagini teshib qonga 
o'tgach, turli organlar - yurak, muskullar, o'pka, k o 'z va hatto miyaga ham borib 
o'rnashishi mumkin. Bu yerda ular sistitserkka. y a ’ni finnaga aylanadi. Finnalaming 
aymqsa k o 'z g a o 'm ash ib olishi xavflidir. Bunda odamlar k o 'r bo'lib qolishlari ham 
mumkin. M iyaga o 'm ash ib olsa, odamlar o'ladi. Ana shunday o 'z -o 'z id a n zarar- 
lanish holati autoinvaziya deyiladi. Shu xususiyatiarini hisobga olganda, cho'ch q a 
tasmasimoni eng xavfli tasmasimon chuvalchanglardan biri hisoblanadi. Shuning 
uchun ham har bir odam, agarda ichagida cho'ch q a tasmasimoni borligini sezsa, 
ju d a ehtiyot b o iis h i, ozodalikka qattiq rioya qilishi, gijja tushirishda qayt qildiradi- 
gan d o n ichmasligi kerak.
C h o 'c h q a tasmasimonining voyaga yetgan shakli keltirib chiqaradigan kasal­
lik temoz, lichinkalik davri vujudga keltiradigan kasallik esa sistitserkoz deyila­
di. Y uqorida aytilganidek, odamlar ham tenioz va ham sistitserkoz kasalliklariga 
y o iiq is h la ri mumkin. C ho'chqalar esa faqat sistitserkoz bilan kasallanadi. C h o 'ch q a 
sistitserkozi M DHda, ayniqsa, Ukraina. Belorussiya, Ozarbayjon va Rossiyaning
78

---

markaziy noqoratuproq viloyatlarida keng tarqalgan. Bu kasallikning tarqalishini 
asosiy manbai tenioz bilan kasallangan odamlar hisoblanadi.
C h o ‘chqa tasmasimoniga qarshi kurashish uchun avvalo profilaktika chora-tad- 
birlami amalga oshirish kerak, y a ’ni cho'chq a go'shtini yaxshilab ko 'zd an kechirib, 
sistitserk (finna) bilan kasallangan yoki kasallanmaganligini aniqlash lozim. X om
va chala dudlangan cho'chqa go'shtini yemaslik hamda cho'chqalarga gijjalaming 
yuqmasligi uchun ulami sanitariya-gigiyena qoidalariga muvofiq asrash kerak. 
C h o 'ch q a tasmasimon chuvalchangi bilan kasallangan odam lami ham fenasal dori- 
si va oshqovoq urug'i bilan davolash lozim.
K E N G Y O K I S E R B A R T A S M A S I M O N C H U V A L C H A N G - (D I P H Y L -
L O B O T R I U M L A T U M ) tasmasimon chuvalchanglarning eng uzun va yirik vaki- 
li bo'lib, odam ham da turli yirtqich sutemizuvchi hayvonlarning (it, mushuk, tulki, 
ayiq, bo'ri) ichagida parazitlik qiladi. Tanasining uzunligi 10-15 m, b a ’zan esa 
20 m gacha boradi, eni esa 3-4,5 sm gacha yetadi (28-rasm).