Mikrobiologiya va immunologiya

Mikroblarning zaharlari (toksigenlik). 
Mikroblarning zaharli moddalar ishlab chiqarish yoki o‘zlari emirilgandan 
so‘ng zaharli maxsulotlar ajratish qobiliyati 
toksigenlik 
deyiladi. Mikroblar 
ajratgan zaharli moddalar – toksinlar deyiladi. Endo va ekzotoksinlar farqlanadi. 
Ekzotoksinlar 3 ta sinfga bo‘linadi:
A sinf – tashqi muhitga ajraladigan ekzotoksinlar: xolerogen, gemolizin, 
gistotoksin, dermotoksin. 
B sinf – qisman ajraladigan ekzotoksinlar: tetanospazmin, neyrotoksin. 
G sinf – mikrob hujayrasi bilan bog‘langan: enterotoksin, “sichqon zahari”. 
Ekzotoksinlar
– oqsil tabiatli, juda oz miqdori ham zaharli, organotrop, 
yuqori antigen, immunogen xossalariga ega bo‘lgan termolabil toksinlar. 

---

90 
To‘qimalarda mikrotsirkulyasiyani buzish, suyak ko‘migi hujayralarini 
jarohatlash, fagotsitozni to‘xtatish va boshqa xususiyatlarga ega bo‘lgan hujayra 
devorining lipopolisaxarid komponenti
 endotoksin
deyiladi. 
Infeksion kasallikning rivojlanishida tashqi muhitning, turmush 
sharoitining va mikroorganizmning ahamiyati. 
Yuqumli kasalliklarning kelib chiqishida odam organizmning reaktivligi, 
qo‘zg‘atuvchining miqdori va sifati, tashqi muhitning va turmush sharoitining 
ta’siri juda katta ahamiyatga ega. Odam organizmining reaktivligi va uni patogen 
mikroorganizmlarga ko‘rsatadigan qarshi kuchi doimo tashqi muhit, turmush 
sharoiti, ovqatlanishi va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. 
Infeksion jarayonning rivojlanishida quyidagi omillar ahamiyatga ega: 
-
organizmning moyilligi va reaktivligi 
-
kirish darvozalari 
-
qo‘zg‘atuvchining miqdori. 
Mikroorganizmning parazitlik qilayotgan organizmga normal modda 
almashinuvi bilan ta’minlash tur xos qobiliyati moyillik (sezuvchanlik) deyiladi. 
Makroorganizmni parazitlik qilayotgan mikroorganizmga gomeostazni 
buzuvchi omil sifatida reaksiya berish qobiliyati reaktivlik deyiladi. Reaktivlikni 
pasaytirish mumkin: och qolish, sovqotish, o‘ta issiq, radiatsiya, kimyoviy 
moddalar bilan surunkali zaharlanish, endokrin, asab sistemasining buzilishi, 
qarilik. Reaktivlikni oshiradi: to‘yib ovqatlanish, meyordagi mehnat va maishat, 
ratsional dam olish, sport bilan shug‘ullanish. 
Patogen mikroorganizmning infeksion jarayon chaqiradigan eng oz miqdori 
infeksion miqdor yoki yuqumlilik miqdor deyiladi: 
Ichburug‘da -10
2 
mikrob tanasi 
Ich terlamada – 10
5
mikrob tanasi 
Vabo – 10
7
va boshqalar. 
Moyil organizmga tushgan mikroorganizmlar tushgan joyda infeksiya 
o‘chog‘i hosil qilishi mumkin yoki tarqalishi mumkin: 
-
gematogen 

---

91 
-
limfogen 
-
nevrogen 
-
bronxogen 
-
penetratsiya 
Yuqumli kasalliklarni kelib chiqishiga bemorning yoshi va jinsi katta 
ahamiyatga ega. Masalan: ayollar menstruatsiya, homilador va tuqqan vaqtda 
mikroblarga beriluvchan bo‘lib qoladi. Bolaning 6 oyga qadar turli yuqumli 
kasalliklarga beriluvchan bo‘lmasligiga sabab, onadan bolaga yo‘ldosh orqali 
beriladigan immunitet, ona suti va MNSning taraqqiy etmaganligi sabab bo‘ladi. 
Xalq tashvishi, urush, suv toshqini, er qimirlashi va x.k.tabiiy ofatlar 
organizmni mikroblarga qarshi bo‘lgan kuchini pasaytiradi. 
Shunday qilib, yuqumli kasallik biologik va sotsial (turmush) sharoitining 
birgaligidan kelib chiqadi. 
Meditsina mikrobiologiyasida yuqumli kasalliklarning klassifikasiyasi asosiga 
etiologiyasi (sababi) olingan, u patogen mikroorganizmlarning xususiy ta’sir 
etishiga asoslangan. 
Kasallikni yuqish yo‘llari har xil bo‘lib, har bir qo‘zg‘atuvchi uchun o‘ziga 
xosdir. U qo‘zg‘atuvchining organizmida joylanishiga, ajralish yo‘llariga, 
mikroblarni tashqi muhit omillari ta’siriga chidamliligiga bog‘liqdir. 
Quyidagi yuqish yo‘llari ajratiladi: 
1.
Aerogen yuqish mexanizmi. Qo‘zg‘atuvchi havo-tomchi va havo-
chang yo‘li orqali yuqadi va organizmga yuqori nafas yo‘llari shilliq qavati orqali 
tushadi (sil, bo‘g‘ma, qizamiq, gripp va boshqalar). 
2.
Alimentar yoki fekal-oral. Qo‘zg‘atuvchi najas, siydik bilan ajraladi: 
suv, oziq maxsulotlari, qo‘l, maishiy buyumlarni zararlaydi. Chivinlar mexanik 
tashuvchilar hisoblanadi. Bunday yuqish mexanizmi bilan ichak infeksiyalari 
yuqadi (kolienterit, dizenteriya, qorin terlama, paraterlama). 
3.
Aloqa yuqish mexanizmi 
a) bevosita aloqa 
- jinsiy aloqa (sifilis, gonoreya) 

---

92 
- tishlash (qutirish) 
- bevosita qon quyish (agar qon zararlangan bo‘lsa) (OITS, gepatitlar V,S., bezgak) 
b) bilvosita aloqa - tashqi muhit ob’ektlari, idish – tovoqlar, zararlangan 
buyumlar orqali yuqadi. 
4. Transmissiv yo‘l- kasallik qo‘zg‘atuvchisini turli hasharotlar orqali kasal 
odamdan sog‘lom kishiga yuqishi. Bezgak, leyshmanioz, toshmali va qaytalama 
terlama shular jumlasiga kiradi. 
5. Parenteral yo‘l- to‘liq sterillanmagan tibbiyot asboblaridan yuqishi 
(OITS, V va S gepatitlari, zaxm va boshqalar). 
6. Vertikal yo‘l-onadan bolaga o‘tuvchi kasalliklar (OITS, zaxm, V va S 
gepatitlari va boshqalar) 
Yuqumli kasalliklar kechishi
bir necha davrlarga bo‘linadi: 
-
inkubatsion (yashirin) 
-
prodromal (boshlanishi) 
-
avj olishi 
-
rekonvalessenziya (tugallanishi) 
Inkubatsion davr - bu qo‘zg‘atuvchi organizmga kirgan davrdan boshlab, 
kasallikning birinchi belgisi paydo bo‘lgungacha ketgan vaqt. Inkubatsion davr bir 
necha soatdan (vabo, o‘lat) bir necha oy va yillar davom etishi mumkin. Bu davr 
ichida makro va mikroorganizm orasidagi kurash bo‘lib, unda yoki mikroorganizm 
yoki makroorganizm engib chiqadi. 
Inkubatsion davrdan so‘ng, kasallikni boshlanishi, ya’ni prodromal davri 
keladi. Bu davrda kasallik haqida xabar beruvchi umumiy xolsizlanash, bosh 
og‘rig‘i, ishtahasizlik kabi belgilar vujudga keladi. 
So‘ng, kasallikni qizg‘in kechishi boshlanib, xususiy belgilar namoyon 
bo‘ladi (masalan: pnevmoniyada balg‘amli yo‘tal, qizamiqda toshmalar, ichak 
infeksiyasida diareya, qayt qilish va hokazolar). 
Yuqumli kasallikning eng muhim belgilaridan haroratning ortishi, 
yallig‘lanish, MNS zararlanishi, nafas olish jarayoni, ovqat hazm qilish 

---

93 
sistemasining buzilishi va ayrim kasalliklarda terida turli toshmalarning 
bo‘lishligidir.