‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. Kadrlar tayyorlash milliy modeli deganda nimani tushunasiz?
2. Hozirgi davrda o‘qituvchilik kasbi va uning jamiyatda 
tutgan o‘mi haqida gapiring.
3.0 ‘zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash milliy modeli 
va uning mohiyati nimalardan iborat.
4.Uzluksiz ta’lim turlari haqida gapiring.
5. Oliy ta’lim muassasalarining turlariga nimalar kiradi?
6. Ta’lim tizimi haqida umumiy ma’lumot bering.
7.Maktabgacha yoshdagi bolalarning xususiyatlarini izohlang.
8.Umum o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi haqida 
fikringiz?
9. Oliy ta’lim tizimi va oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim 
haqida gapiring.
10. Ta’lim muassasalari o‘quv rejasi va dasturlari haqida 
gapiring.
11. Malaka oshirish va qayta tayyorlash ta’limi haqida 
umumiy ma’lumot bering?
68

---

I I BOLIM.
Ill BOB. DIDAKTIKA- TA’LIM NAZARIYASI
l.Didaktikaning predmeti va uning vazifaiari
Didaktikaning predmeti ta’lim-tarbiya muassasasi sharoitida 
pedagog rahbarligi ostida amalga oshadigan o‘quv jarayonidir. 
Didaktikada ana shu jarayonning qonuniyatlari tadqiq qilinadi, har 
xil tipdagi ta’lim-tarbiya muassasalarida u yoki bu darajada 
beriladigan ta’lim mazmunini belgilashning ilmiy asoslari, o‘qitish 
vositalari va metodlarining samaradorligini oshirish yo‘llari 
hamda ta’limning tashkiliy shakllari ishlab chiqiladi.
Didaktika pedagogikaning ta’lim va o‘qitish nazariyasini ishlab 
chiqadigan tarmog‘idir. Didaktika yunoncha “didaktikos” so‘zidan 
kelib chiqqan bo‘lib, o‘qitish, o‘rganish ma’nosini bildiradi. Yaqin 
va 0 ‘rta Sharqda Al-Xorazmiy, Kindiy, Abu Nasir Forobiy, Al- 
Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom kabi mutafakkirlar ilmiy 
didaktikaga asos solgan bo‘lsalar, Amos Komenskiy, shveysariya- 
lik pedagog I. G. Pestalossi, nemis pedagogi A. Disterveglar 
Yevropada didaktikaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.
Al-Xorazmiy, Kindiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Beruniy, Ibn 
Sino, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy va ularning izdoshlari 
qarashlarining muhim xususiyati shundan iborat ediki, mazkur 
olimlar doimo predmetning qiyofasi inson ongida mavhumlashuvi 
jarayoniga mana shu predmetning mohiyati va o‘ziga xosligini 
tushunish sodir bo‘lishi hamda shakllanishiga e’tibor berganlar. 
Ular bilishning predmeti va manbalariga, bilish jarayoni qanday 
bosqichlardan tarkib topishiga, bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat 
o‘rtasidagi munosabatlarga qiziqqanlar. Al-Xorazmiy shaxsning 
uzluksiz kamol topishi nazariyasini rivojlantirish borasida muhim 
xizmat qildi, induktiv va deduktiv tafakkurdagi alohidalik hamda 
umumiylikning birligi prinsipini muayyanlashtirdi.
69

---

Kindiy substansiyani barcha ilmiy bilimlarning bosh predmeti 
sifatida ko‘rib chiqishda, eng avvalo, miqdor va sifatni hissiy idrok 
etish zarurligini tasdiqladi. Kimki miqdor va sifatni bilmasa, u 
substansiyani bilishdan ham mahrumligim uqtirdi. Olim o‘zining 
didaktik g‘oya!arida hissiy va ratsional bilishni ifodaladi. Hissiy 
bilish yakka narsalami bilishdan iborat boisa, oqilona bilish 
umumiy narsalami bilish ekanini ta’kidladi. Uning fikricha, hissiy 
bilish faqat aql uchun material beradi.
Sabablar haqiqatni bilishda va o‘zining ana shu haqiqatga 
muvofiq xatti-harakatlarini anglashda insonning aqliga ko‘mak- 
lashadi. “Haqiqat, - deb yozgan edi Kindiy, har qanday narsani va 
uning barqarorligini bilishning sababidir, binobarin, hayotdagi 
mavjud hamma narsa haqiqiyligi bilan mavjuddir. Haqiqatni bilish 
zarur va shunga ko‘ra mavjud narsalami bilish mumkin”.
Abu Nasr Forobiy o‘qitish metodlarining tasnifini ishlab 
chiqqan. Ulami amaliy va nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa 
o‘qitishning amaliy yo‘nalishi va kishilaming hayoti hamda 
kundalik faoliyati bilan bogiiqligi g‘oyalarini olg‘a surgan. Olim 
o‘qitishning tajriba ko‘rsatmali, induktiv va deduktiv, amaliy 
metodlariga alohida e’tibor bergan. Barcha metodlami o‘quvchi- 
ning hayotiy tajribasiga, mantiqiy tafakkuriga tayangan holda bir- 
lashtirgan. 0 ‘quv jarayonini tashkil etishga qo‘yiladigan talablami 
ishlab chiqishda deduktiv metodni ustun qo‘yib, o‘quvchilarga 
materialni tushuntirishda nimalarga alohida e’tibor berish haqida, 
eng muhim narsalami fanga ishonchli bilimlar beradigan va 
shubhalantirmaydigan dalillar bilan yoritish va hokazolar bo‘yicha 
o‘qituvchilar uchun qimmatli tavsiyalarini bayon qilgan.
Abu Nasr Forobiy matematika fani misollari asosida o‘qitish- 
ning ilmiylik, ko‘rsatmalilik, tushunarlilik va izchillik prinsiplarini 
ishlab chiqqan. Bilish jarayoni va fandagi bilim shakllarining 
mohiyatini yoritgan. Uning fikricha, ana shu jarayonlar qonunlar 
sifatida shakllanadi va ularga rioya qilish fikrlashni takomil- 
lashtiradi hamda murakkab bilish jarayonida qo‘pol xatolaming 
oldini oladi. Bilish jarayoni fikrlash mantiqi orqali amalga oshadi. 
Mantiq, obyekti anglashga qaratilgan va aql yetadigan mohiyatlar
70

---

tahlil etiladigan fikrlash jarayonining to‘g‘riligini belgilashga xizmat 
qiladi. Mantiq quroldir va u narsalami aniq bilishga yordam beradi.
Abu Nasr Forobiy bilish faoliyatini tashkil etish masalalari 
bo‘yicha ham anchagina mufassal tavsiyalami ishlab chiqqan. 
Uning yozishicha, yaxshi nazariyotchi bo‘lish uchun nazariy a qaysi 
fanga taalluqli bo‘lsa-da, quyidagi uchta shartga rioya qilishi shart:
1. Mazkur fan asosidagi hamma prinsiplami to‘liq bilish.
2. Mana shu prinsiplardan va mazkur fanga doir ma’lu- 
motlardan tegishli xulosalar chiqara bilish.
3. Noto‘g‘ri nazariyani rad eta bilish va haqiqatni yolg‘ondan 
farqlash, xatolarni to‘g‘rilash uchun boshqa mualliflaming fikr- 
larini tahlil qila bilish. Borliqning aks etishi sifatidagi hissiy bilish 
muammosi va eng asosiy masala bilishning manbalari masalasi 
doimo Beruniy nazariy bilish faoliyatining diqqat markazida turdi.
Olim bilishning nazariy asosini cheksiz va uzluksiz jarayon 
sifatida tahlil va talqin qildi. U o‘zidan oldingi olimlar ishlab 
chiqqan bilishning ilmiy metodlarini rivojlantirib, didaktik 
yo‘sinda muhim xulosalar chiqardi:
“0 ‘qish va takrorlash orqali, - deb yozgan edi Beruniy, dun- 
yoning tuzilishini, osmonning va Yeming shakllarini bilish 
astronomiya fani uchun g‘oyatda foydalidir. Binobarin, ana shu 
tariqa ta’lim oluvchi malaka hosil qiladi va mazkur san’at ahli 
ishlatadigan so‘zlami o‘rganadi, bu so‘zlaming ma’nosini anglaydi. 
Keyinchalik astronomiya fanidagi turli sabablar va isbotlami 
o‘rganishda ana shunday so‘ziar uchrasa, ularni bemalol tushunib 
boraveradi va u yoki bu narsalami o‘zlashtirishda charchamaydi”.
Abu Rayhon Beruniy ta’kidlaganidek, o‘qitish izchil, ko‘rsat- 
mali, maqsadga muvofiq bo‘lishi va ma’lum tizimda olib borilishi 
lozim. Binobarin, ko‘rsatmalilik ta’limning tushunarliroq, muayyan- 
roq va qiziqarliroq bo‘lishini ta’minlaydi, tafakkumi rivojlantiradi.
Ibn Sinoning bilim orqali erishiladigan natijalari haqidagi
I ta’limoti o‘qitish nazariyasida alohida o‘rin egalladi. Uning 
fikricha, buyumlami chinakam bilishga tashqi ko‘rmishim tahlil 
qilish, sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi.
71

---

Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. 
Mushohada bilan idrok qilishning birinchi bosqichi aqliy katego- 
riyalami tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich ikki xil fikmi idrok 
etishdir. Aqliy rivojlanishning uchinchi bosqichiga o‘zlashtirilgan 
fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni haqiqiy aql 
deyiladi. Olim aqliy faoliyatni bosqichlarga bo‘lar ekan, birinchi 
bosqichda yodlay oladigan, lekin hali harflarni ham, siyoh va 
qalamni ham bilmaydigan bolaning aqlini nazarda tutgan; ikkinchi 
bosqichda tayoqchalami chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni 
o‘rganayotgan bolaning aqli tasawur qilinadi; uchinchi bosqichda 
inson aqliy shakllami va ularga muvofiq hissiy obrazlami egallagan 
bo‘ladi.
Ibn Sino aql deganda insonning tug‘ma iste’dodini, shuning- 
dek, tajriba asosida va bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash 
qobiliyatini tushunadi. Aqlni insonning birlamchi tug‘ma sog‘lom 
fikrlashi, yaxshi va yomon ishlami vujudga keltiradigan, ularni 
farqlantiradigan kuch, deb ta’riflaydi. Aql insonning xatti- 
harakatlarida namoyon bo‘ladi.
Inson aql yordamida narsalar va hodisalami tahlil qiladi, 
umumlashtiradi hamda ulaming eng yaxshilarini tanlaydi, deb 
uqtiradi. Shuningdek, aqlni ikki kategoriyaga ajratadi. Ulaming biri 
nazariy aql bo‘lib, borliqdagi umumiy narsalaming mohiyatini 
idrok etishdir, ikkinchisi esa amaliy aql bo‘lib, buyumlami 
tanlashda turtki sifatida ko‘rinadigan qobiliyatdir.
Abdulla Avloniy o‘zining barcha tadqiqotlarida ilm muam- 
mosini birinchi o‘ringa qo‘ygan. “Alhosil, - deb yozgan edi u, 
butun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maisha- 
timiz, himmatimiz, g‘ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilm bilan 
bog‘liqdur... Shuning uchun o‘qimak, bilmak zamonlarini qo‘ldan 
bermay, vujudimizning dushmani bo‘lgan jaholatdan qutulmakka 
jonimiz boricha sa’y qilmagimiz lozimdur”1.
Abdulla Avloniy ilm tarbiya jarayonida o‘zlashtiriladi va u 
yaxshini yomondan, ezgulikni yovuzlikdan, joizni nojoizdan farq­
lash imkonini beradi, deb hisoblaydi. U tarbiya bilan ta’limning
'Abdulla Avloniy Turkiy guliston yoxud ahloq. Т., O 'qituvchi” . 1992- y, 23- bet
72

---

birligi muammosini ishlab chiqdi. Garchi Avloniy ta’lim bilan 
tarbiya o‘rtasida ozgina farcj borligini aytgan boisa ham, ular tana 
va jon singari bir-biriga chambarchas bogiiqdir, deydi.
Yuqoridagi asarlaming nomlaridan va pedagogik fikrlardan 
ayon boiadiki, mazkur mualliflar didaktikaga o‘qitish san’ati sifa­
tida, shuningdek, o‘ziga xos amaliy ko‘nikma sifatida qaraganlar.
Didaktika tushunchasini Yan Amos Komenskiy (1592-1670) 
ham ana shu yo‘sinda sharhlagan.
Kelajak avlodga tizimli taiim berish jarayoni va o‘qitishning 
xususiyatlari va qonuniyatlarini mantiqiy va izchil o‘rganadigan, 
uning o‘ziga xos jihatlarini belgilab beradigan, inson siviliza- 
tsiyasining rivojlanish jarayonida shakllangan ilmiy soha -
didaktikadir.
Mazkur termin yunon tilidan olingan boiib (