60 HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI III BO‘LIM 1. 2. 3. 4. oqsillar qanday shakllarda uchraydi?
Qondagi gemoglobin oqsili qanday shaklga ega?
Denaturatsiya hodisasida oqsil qanday xususiyatini yo‘qotadi?
Nima uchun oddiy oqsillar deyiladi?
Tirik organizmlar tarkibida uchraydigan oqsillar ikki xil: tolasimon
va yuma loq yoki tuxumsimon shaklga ega. Tolasimon oqsillarga hay-
vonlarning junidagi, odam sochi, muskuli va ipak qurtining ipagidagi
oqsillar kiradi. Yumaloq oqsillarga esa hujayradagi eruvchan oqsillar mi-
sol bo‘ladi. Bularga ko‘pincha katalizatorlik vazifasini bajaruvchi oqsillar
va qondagi gemoglobin oqsillari kiradi. oqsillar turli ta’sirlar natijasida
o‘zining tabiiy xususiyatlarini yo‘qotadi. Masalan, tuxum qaynatilganda
oqsillari ivib qoladi. Bu hodisa
denaturatsiya (denatura — tabiiy holatni
yo‘qotish) deb ataladi. organizmlarning qarishi undagi oqsillarni asta-se-
kin denaturasiyaga uchrashi bilan bog‘liq.
oddiy va murakkab oqsillar. Barcha oqsillar 2 ta katta guruh ga: oddiy
va murakkab oqsillarga bo‘linadi. oddiy oqsillar faqat aminokislotalardan
tashkil topgan. Murakkab oqsillar tarkibida aminokislotalardan tashqa-
ri, oddiy me tall atomi yoki boshqa oqsil bo‘lmagan murakkab moddalar
ham uchraydi.
oddiy oqsillar suvda yoki boshqa eritmalarda erish xususiyatiga qarab
bir-biridan farq qiladi. Toza distillangan suvda eriydigan oqsillar
albumin- lar deb ataladi. Tuxum oqsili, bug‘doy va no‘xat oqsillari albuminlarga
misol bo‘ladi. osh tuzining kuchsiz eritmasida eriydigan oqsillar
globulin- lar deyiladi. Qon tarkibidagi oqsillar va ko‘pchilik o‘simlik oqsillari glo-
bu linlarning vakillaridir. Tirik organizmlarning hujayralarida yana spirt-
larda, kuchsiz ishqoriy eritmalarda eriydigan oddiy oqsillar ham mavjud.
