Toshkent arxitektura qurilish instituti

15.3
-
rasm. 
Muzeylarda tashrif buyuruvchilar harakatlanishi jadvallari (A-I) 
(V.I.Revyakin bo‘yicha). 
Muzey binosining ekspozitsiya qismi. 
Ekspozitsiya zallari
– binoning 
me’moriy kompozitsiyasi va badiiy 
ko‘rinishini shakllantiruvchi muzeyning asosiy xonalar majmuasi hisoblanadi. 
Zallarning me’moriy-hajmiy tuzilmasi – ularning o‘lchamlari, shakli, o‘zaro va 
boshqa xonalar bilan bog‘langanlik tizimi – ekspozitsiya maqsadi va spetsifikasi 

---

250 
bilan belgilanadi. Ekspozitsiya zallari uchun umumiy talablar V.I.Revyakin 
tomonidan quyidagicha ta’riflanadi: 
- 
zallarning fazoviy-rejali va badiiy yechimlari ekspozitsiyalar tematik 
tuzilishiga mos bo‘lishi lozim; 
- 
butun muzey bo‘ylab marshrutni va tanlab turib etakchi bo‘limlarni tomosha 
qilish imkoniyati; 
- 
ekspozitsiyalar to‘ldirilishi va yangilanishi munosabati bilan zallar 
tuzilmasiga o‘zgartishlar kiritish imkoniyati; 
- 
ochiq ekspozitsiya bilan bog‘liqlik; 
- 
ekspozitsiya zallari tuzilmasiga maxsus dam olish zonalari va 
ekspozitsiyalarni tayyorlash va inventar saqlash uchun xonalarini kiritish. 
Ekspozitsiya 
zallari 
fondlar 
saqlanadigan 
xonalar 
va 
ustaxonalar 
bilanfunksional va texnologik jihatdan bog‘langan bo‘lishlari zarur. Agar ular 
binoning turli qavatlarida joylashgan bo‘lsalar, u holda eksponatlarni ko‘chirish 
uchun yuk liftlari yoki yuk ko‘targichlar ko‘zda tutilishi lozim. Ekspozitsiyaning 
ikkinchi va uchinchi qavatlarda, markaziy kirish zali atrofida joylashtirilishi muzey 
binolari uchun eng ko‘p tarqalgan kompozitsiya turi hisoblanadi. Ekspozitsiyani 
uchinchi qavatdan yuqorida joylashtirilishi doim ham maqsadga muvofiq emas 
(ko‘p qavatli komplekslar qurilishida avvaldan loyihada ko‘zda tutiladigan holatlar 
bundan istisno). Badiiy muzeylarning zallari, tabiiy yoritilishini nazarda tutgan 
holda, yorug‘lik tushadigan derazalari shimol tomonga qaratib loyihalanadi; badiiy 
grafika eksponatlarini namoyish qilish shartlariga ko‘ra, ular uchun maxsus zallar 
ajratilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bitta tashrif buyuruvchi uchun 
ekspozitsiya maydoni
3-4 m
2
ni tashkil qiladi. Katta bo‘lmagan muzeylarda 
(ekspozitsiya maydoni 500 m
2
gacha) ekspozitsiya maydonlarida uchrashuvlar, 
kinofilmlar namoyishi, shuningdek muvaqqat ko‘rgazmalar o‘tkazilishini nazarda 
tutish lozim. Zallarni loyihalashtirishda deraza va eshik o‘rinlarini, qayta 
rejalashtirish va ekspozitsiyalarni tashkil qilishni murakkablashtiruvchi muqim 
konstruktiv tayanchlar va orayopmalar sonini imkon qadar qisqartirish maqsadga 
muvofiq hisoblanadi.

---

251 
Bu talablarga rioya qilish uchun binoning umumiy sxemasini, qavatliligini, pol 
va ship sathlarini, hajmlar va maydonlar plastikasini tanlash, yorug‘lik va ranglar 
uyg‘unligi hamda kompozitsion yechimlarga urg‘u berish kabi me’moriy usul va 
vositalarning barchasidan foydalanish lozim. Qator joylashtiriladigan ekspozitsiya 
zallarining balandligi 4-5 metr, katta zallar balandligi 6-8 metr, ekspozitsiya 
qatorining balandligi esapoldan 0,8-0,9 metr masofada 1,50-1,70 metrqilib qabul 
qilinadi. Ekspozitsiya qatorining uzunligi 20-50 metrdan oshmasligi zarur. 
Ekspozitsiya qatoridagi maydonning eksponatlar bilan to‘ldirilishi 50-60% ga teng 
qilib qabul qilinadi. Tomoshabin va eksponat o‘rtasidagi masofa, odatda, eksponat 
balandligining ikki barobariga teng bo‘ladi. Ekspozitsion hajmni tomoshabinlar qabul 
oladigan yaxlitligi 24 metr bilan cheklanadi.
Eksponatlarni tomosha qilish 
marshrutining
majburiy, erkin yoki ularning 
birlashtirilgan varianti qo‘llanilishi mumkin. Barcha bo‘limlarga muayyan ketma-
ketlikda kirish bilan bajariladigan majburiy varianti ko‘proq didaktik tusga ega 
ekspozitsiyalar uchun xosdir. Badiiy muzeylarda bunday variant kamdan-kam 
qo‘llaniladi. Eksponatlarni tomosha qilish ketma-ketligini chapdan o‘ngga, 
ekspozitsiya ko‘p sathli qilib tuzilgan hollarda esa – yuqoridan pastga qilib tashkil 
qilish maqsadga muvofiq. Eksponatlarni ko‘rish marshruti va yoritish tizimi 
kompozitsion sxemalarni tuzishda asosiy omillar bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 
Ekspozitsiya tashkil qilishning ilmiy, tarkibiy va funksional-texnologik 
masalalarini birlashtirish uchun kolleksiya turi va uning naturadagi individual 
mujassamligiga mos bo‘lgan muzeyning yagona badiiy konsepsiyasini ishlab 
chiqish talab etiladi. Ekspozitsiyani ko‘p qavatli binoning turli qavatlarida 
joylashtirilganida marshrutni yuqoridan pastga qarab tashkil etish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. Zallar ichida ekspozitsiyani ko‘rish chapdan o‘ngga qilib tashkil 
qilinadi. Ekpozitsiyani ko‘rish jadvalini tuzishda markaziy joylar etakchi 
eksponatlarni joylashtirish uchun ajratilishi lozim. Bunday eksponatlar yoritish, 
rang, fon kabi badiiy bezash vositalari yordamida boshqa eksponatlardan ajratiladi. 
Polni yirik eksponatlar va vitrinalar bilan yuklanishi 20-30%ni, bosh o‘tish 
yo‘lining kengligi – 2-3 metrni, ikkinchi darajali o‘tish yo‘linining kengligi – 1,5-

---

252 
2,0 metrni tashkil qiladi. Etakchi eksponatlar oldida 10-15 metrlik bo‘shliq 
qoldirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Ko‘rgazma zallari (muvaqqat ko‘rgazmalar zallari)
– zamonaviy muzeyning 
ajralmas qismi.. Ko‘rgazmada namoyish etiladigan ekspozitsiya mavzusi 
chegaralanib, bu ekspozitsiyalar, asosan, axborot tusiga ega bo‘ladilar. Shuning 
uchun ham, agar muzeylarning doimiy ekspozitsiyasi 7-10 yilda bir marta 
o‘zgartirilsa, ko‘rgazmalar ekspozitsiyasi har 1-2 oyda o‘zgarib turadi. 
Ekspozitsiyaning tez-tez o‘zgartirilishi, unga nisbatan talablarning o‘zgarib turishi 
ko‘rgazma zallari ekspozitsiya zallariga qaraganda moslashuvchanroq (universal) 
bo‘lishi talab qiladi. Ko‘rgazmalar zali turli konstruksiyalar va uskunalar 
o‘rnatilishi uchun moslashgan bo‘lishi lozim.Ko‘rgazma zali imkon qadar 
vestibyulga yaqin joylashgan yoki mustaqil kirish yo‘liga ega bo‘lishi kerak. 
Ko‘rgazma zallari qoshida ekspozitsiyani tashkil qilishda ishlatiladigan 
uskunalarni saqlash uchun maxsus xona, eksponatlarni vaqtincha saqlash va turli 
tayyorgarlik ishlari uchun alohida xonalar ajratilishi maqsadga muvofiqdir. 
Muzeyning hajmiy tuzilmasi unga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘pgina omillar sababli 
turlicha bo‘lishi mumkin. Lekin, bu masalani hal qilishdagi eng zamonaviy va 
maqbul yechim – moslashuvchan rejaviy tuzilmaga va tezkor o‘zgartirish 
imoniyatlariga ega universal maydondan foydalanishdir. Muzey zallari tashqi 
muhit uchun ochiq bo‘lib, tabiat bilan ideal bog‘lanishi (galereya usuli) yoki 
diqqat-e’tibor faqat ekspozitsiya ob’yektiga qaratilishini ta’minlash maqsadida 
tashqi muhitdan ajratilgan bo‘lishi mumkin.