Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Sotilgan mahsulot miqdori bo„yicha bazisli va zanjirsimon indeks 
Choraklar 
I 
II 
III 
IV 
Miqdor darajalari 
q
1
q
2
q
3
q
4
Bazisli indeks 
- 
q
2
/q
1
q
3
/q
1
q
4
/q
1
Zanjirsimon indeks 
- 
q
2
/q
1
q
3
/q
2
q
4
/q
3
Bog‗liqlik 
q4/q1= q2/q1x q3/q2xq4/q3 yoki
q4/q1:q3/q1=q4/q3xq 
Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati berilgan 
deb faraz qilaylik. 
2.13-jadval 
Sotilgan mahsulot hajmi bo„yicha bazisli va zanjirsimon indeks 
Choraklar 
I 
II 
III 
IV 
Miqdor darajalari 

q
1
r
1

q
2
r
2

q
3
r
3

q
4
r
4
Bazisli indeks 
- 
;
1
1
1
2
1
/
2
p
q
p
q
Iq



;
1
2
1
3
2
/
3
p
q
p
q
Iq



;
1
3
1
4
3
/
4
p
q
p
q
Iq



Zanjirsimon 
indeks 
- 
;
1
1
1
2
p
q
p
q


;
2
2
2
3
p
q
p
q


;
3
3
3
4
p
q
p
q



---

43 
Indekslardan murakkab ko‗rsatkichlarni o‗zgarishida omillarning ta‘sirini 
o‗lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta‘sirini baholashda agregat shakldagi 
umumiy indekslardan foydalaniladi. 
2.14-jadval 
Omillar ta‟sirini hisoblash yo„llari 
 
Ko„rsatkichlar 
O„tgan yil 
Hisobot yili 
shartli 
Hisobot yili 
Mahsulot sotishdan sof 
tushum 

q
0
r
0

q
1
r
0

q
1
r
1
Sotilgan mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi 

q
0
s
0

q
1
s
0

q
1
s
1
Sotishdan yalpi foyda 

q
0
r
0
- 

q
0
s
0

q
1
r
0
- 

q
1
s
0

q
1
r
1
- 

q
1
s
1
Sotuv rentabelligi 

q
0
r
0
- 

q
0
s
0
/ 

q
0
r
0

q
1
r
0
- 

q
1
s
0
/ 

q
1
r
0

q
1
r
1
- 

q
1
s
1
/ 

q
1
r
1
Sotishdan yalpi foydaga 
baho omilining ta‘siri 
x 
x 

q
1
r
1
- 

q
1
r
0
Sotishdan yalpi foydaga 
miqdor omilining ta‘siri 
x 
x 

q
1
r
0
- 

q
0
r
0
Sotishdan yalpi foydaga 
tannarx omilining ta‘siri 
x 
x 

q
1
s
1
- 

q
1
s
0
 
2.2.6. Mutlaq farq usuli 
 
Mutlaq farq usuli natijaviy ko‗rsatkichga ta‘sir etuvchi omillar soni ikki yoki 
undan ortiq ta‘sir birliklariga ega bo‗lgan hollarda qo‗llaniladi. Uning mazmunini 
natijaviy ko‗rsatkichga ta‘sir etuvchi birlikning farqi qolgan omillarning reja, 
haqiqatdagi (uzviy ketma-ketlikda) ko‗rsatkichlarga ko‗payrilgan holda aniqlanadi. 
Mutlaq farq usuli an‘anaviy usullarning sodda modelli tizimi hisoblanib 
ko‗pincha samaradorlik va natijaviylik ko‗rsatkichlariga nisbatan qo‗llaniladi. 
Uning muhim xususiyati omillar ta‘sirini hisob-kitob qilishda uzviylikning, 
aniqlikning ketma-ketlikning qat‘iy belgilanishi. Analitik ketma-ketlikda birinchi 
navbatda sifat ko‗rsatkichlari keyingi qatorlar bo‗yicha bilik, miqdor ko‗rsatkichlar 
tartiblanadi. 
Masalan mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta‘sir etuvchi mehnat vositalari 
bilan bog‗liq bo‗lgan omillarni mutlaq farq usulida hisob-kitob qilishimiz mumkin. 
Mahsulot hajmiga ta‘sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog‗liq bo‗lgan omillar 
qatoriga: asosiy vositalarning o‗rtacha yillik qiymatining o‗zgarishi, asosiy 
vositalardan samarali foydalanish (asosiy vositalarning qaytimining o‗zgarishi) 
ko‗rsatkichining ta‘siri. 

---

44 
2.15-jadval 
Mahsulot hajmiga ta‟sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog„liq omillar 
ta‟sirini tahlil qilish metodikasi 
t
T/r 
Ko„rsatkichlar 
O„tgan 
yil 
Hisobot yili 
Farqi, +,- 
O„sishi, % 
1 
Mahsulot(ish, 
xizmat)lar hajmi, mln 
so‗m 
Q0 
Q1 

Q 
Q1/Q0*100-100 
2 
Asosiy vositalarning 
o‗rtacha 
yillik 
qiymati, mln so‗m 
A0 
A1 

A 
A1/Q0*100-100 
3 
Asosiy 
vositalar 
qaytimi 
(fond 
qaytimi), so‗m 
F0 
F1 

F 
(Q1/A1)/ 
(Q0/A0)*100-100 
4 
Omillar ta‘siri 
x 
x 
x 
x 
. 
Asosiy vositalarning 
o‗rtacha 
yillik 
qiymatining 
o‗zgarishini 
ta‘siri, 
mln so‗m 

A x F0= 

At 
x 
2 
Asosiy 
vositalar 
qaytimi o‗zgarishining 
ta‘siri, mln so‗m 

F x A1= 

Ft 
x 
Mutlaq farq usulida uch omillik ta‘sir birliklari quyidagi bog‗lanishlar orqali 
hisob-kitob qilinadi: 
Omillar ta‘sirini uchta omilli birlikka nisbatan qo‗llashda quyidagi 
bog‗lanishlar amalga oshiriladi. 
2.16-jadval 
Natijaviy ko„rsatkichga ta‟sir etuvchi birliklar soni uchta bo„lganda 
mutlaq farq usulining qo„llash metodikasi 
t
/r 
Ko„rsatkichlar 
O„tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi,
+,- 
O„sishi, % 
1 
2 
3 
4 
5(4-3) 
6(4/3*100-100) 
1 
Natija 
(Q= X*Y*Z) 
Q0 
Q1 

Q 
Q1/Q0*100-100 
2 
Birinchi ta‘sir birligi(X) 
X0 
X1 

X 
X1/X0*100-100 
3 
Ikkinchi ta‘sir birligi(Y) 
Y0 
Y1 

Y 
Y1/Y*100-100 
4 
Uchinchi ta‘sir birligi(Zr) 
Z0 
Z1 

Z 
Z1/Z0*100-100 
5 
Omillar ta‘sirining hisob-
kitobi 
x 
x 
x 
5
1. 
Natijaviy 
ko‗rsatkichga 
birinchi omil ta‘siri hisob-
kitobi 

X*Yr*Zr 

Qx 
x 
5
2. 
Natijaviy 
ko‗rsatkichga 
birinchi omil ta‘siri hisob-
kitobi 

Y* Xx* Zr 

Qy 
x 
5
3. 
Natijaviy 
ko‗rsatkichga 
birinchi omil ta‘siri hisob-
kitobi 

Z* Yx*Xx 

Qz 
x 

---

45 
 2.2.7. Nisbiy farq usuli 
 
Tahlilda ushbu usulni qo‗llash orqali mutlaq ko‗rsatkichlardan tashqari 
nisbiy ko‗rsatkichlar orqali ham sabab-oqibat bog‗lanishlarini, omillarning 
natijaviy ko‗rsatkichga ta‘sirini hisob-kitob qilish imkoniyatini beradi. Ushbu usul 
ham mutlaq ifodalarga tayangan holda omillar ta‘sirini foizli birliklarda, natijani 
o‗zgartirishini uzviy ketma- ketlikda hisob-kitob qilishni talab etadi.
2.17-jadval 
Natijaviy ko„rsatkichga ta‟sir etuvchi omillarni nisbiy farq usulida 
hisob-kitob qilish metodikasi 
Ko„rsatkichlar 
Omillarning 
nisbiy ortishi,% 
Oldingi hisobdan 
farqi,% 
Omillar ta‟siri 
Birinchi 
ta‘sir 
omilining 
o‗sishi(A) 
A% (A1/A0*100) 
A%-100=Qa 
Qa*Qr 
Ikkinchi 
ta‘sir 
omilining o‗sishi 
(B) 
B% (B1/B0*100) 
B%-A%=Qb 
Qb*Qr 
Uchinchi 
ta‘sir 
omilining o‗sishi 
(C) 
C% (C1/C0*100) 
C%-B%=Qc 
Qc*Qr 
To‗rtinchi 
ta‘sir 
omilining o‗sishi 
(D) 
D% (D1/D0*100) 
D%-C%=Qd 
Qd*Qr 
Natijaviy 
ko‗rsatkichning 
o‗zgarishi 
Qx-Qr= (Qa*Qr)+ (Qb*Qr)+(Qc*Qr)+ (Qd*Qr) 
 
2.3. Iqtisodiy-matematik usullar:
 
Faoliyatning samaradorligi va natijaviyligini, uzviy aloqadorlik va 
bog‗lanishlardagi omilli tahlilini amalga oshirishda matematik usullardan 
foydalanish, analitik ishlar sifatligini, tahlilning chuqurligini va masalaning 
qanchalik chuqurligini ham ta‘minlab beruvchi muhim omildir. Iqtisodiy 
matematik usullar masalani yechishning kompyuter algoritmini shakllantirishda 
ham qo‗l keladi. 
Iqtisodiy matematik usullar vaqt mezoni bo‗yicha, tezlik, aniqlik masalasida, 
dasturlash va natijalarni mayda birliklariga qadar aniqlanishi sababli samaradorligi 
yuqori turadi.

---

46 
Iqtisodiy matematik usullar iqtisodiy tahlil imkoniyatlarini oshirib, yanada 
ko‗proq turdagi va murakkab tavsifdagi masalalarni qisqa muddatda to‗g‗ri hal 
qilish imkonini beradi.
Moliyaviy tahlilda matematik usullarni qo‗llash korxona faoliyatida qator 
o‗ziga xos shartlarni e‘tiborga olishni talab qiladi. Ularning asosiylari 
quyidagilardir: korxona iqtisodiyotini to‗laligicha axborot texnologiyalariga 
asoslangan bo‗lishi, iqtisodiy-matematik modellar tuzish, axborot manbalarini 
takomillashtirish, xodimlar malakasi va shu kabilar. 
Matematik usullarning integral, logarifm, korrelyatsion, regretsion, 
matematik dasturlash, nazariy o‗yin turlarini tarkiblash mumkin. 
 
2.3.1. Integral usuli 
 
Multiplikativ, karrali va karrali-additiv ko‗rinishli aralash modellari 
tarkiblanadi. 
Integral usul zanjirli usul, mutloq va nisbiy farq usullariga nisbatan omillar 
ta‘sirini hisoblashda aniqroq natijalar olishga imkon beradi. 
Turli modellar uchun omillar ta‘sirini hisoblash algoritmlari quyidagicha 
bo‗ladi: 
2.18-jadval