Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Modellar va ularning tuzilishi 
Balans 
Modellar 
Buxgalteriya balansi 
Aktivlar 
Kapital 
Majburiyat 
A=K+M 
A=K+M 
K=A-M 
M=A-K 
Tovar balansi 
Tovarlarning 
davr boshiga 
qoldig„i 
Tovarlarning davr 
oxiriga qoldig„i 
Tovarlarning 
sotilgan qismi 
T
b
+T
i/ch
+T
bk
=T
o
+T
s
+T
bch
T
b
=(T
o
+T
s
+T
bch
)-
(T
i/ch
+T
bk
) 
T
o
= (T
b
+T
i/ch
+T
bk
)-
(T
s
+T
bch
) 
T
s
=(T
b
+T
i/ch
+T
bk
)-
(T
o
+T
bch
) 
Tovarlarning 
ishlab chiqarilgan 
qismi 
Tovarlarning 
boshqa kirimi 
Tovarlarning boshqa 
chiqimi 
T
i/ch
=(T
o
+T
s
+T
bch
)-
(T
b
+T
bk
) 
T
bk
=(T
o
+T
s
+T
bch
)-
(T
b
+T
i/ch
) 
T
bch
=(T
b
+T
i/ch
+T
bk
)-
(T
o
+T
s
) 
Valyuta balansi 
Valyuta 
mablag„larini 
kirimi 
Valyuta 
mablag„larini 
chiqimi 
Valyuta 
mablag„larini davr 
oxiriga qoldig„i 
V
b
+V
k
= V
o
+V
ch
V
k
= (V
o
+V
ch
) - V
b
V
ch
= (V
b
+V
k
) - V
o
V
o
= (V
b
+V
k
) - V
ch
 

---

39 
2.2.4. Zanjirli bog„lanish usuli. 
Zanjirli bog‗lanish usulida natijaviy ko‗rsatkichning o‗zgarishi va uning 
o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi omillar tizimli almashtirishlar orqali hisob-kitob 
qilinadi. Biroq, tahlil qilinadigan ko‗rsatkichlarning ta‘sir birliklari funksional 
bog‗liqlikda bo‗lishi talab etiladi. 
Zanjirli bog‗lanish usulida zanjirli tizimdan foydalanilganligi sababli uning 
nomi zanjirli usul deb nomlangan. Bu tartib natijaviy ko‗rsatkichga har bitta 
omilning ta‘sir darajasini hisoblashda ushbu omilning yangilangan ifodasi olinishi 
bilan farq qiladi. Qolgan barcha ta‘sir birliklar o‗zgarishsiz qoldiriladi va h.k. 
Ushbu omillar oxirgi omil ta‘sirini aniqlashga qadar davom ettiriladi. 
Zanjirli usulni turli ifodalarga nisbatan qo‗llash mumkin va bu uni qo‗llash 
imkoniyatlarini oshiradi va universalligini ta‘minlaydi. 
2.10-jadval 
Zanjirli bog„lanish usulida ta‟sir etuvchi birliklarni hisoblash 
metodikasi 
Ifoda 
Ko„rsatkichlar 
O„zgarishga ta‟sir etuvchi birliklar hisob-kitoblari 
Reja 
Shartli1 
Shartli2 
Haqiqat 
Q=xu 
Jami o‗zgarish Q
1
-Q
0
x
0
*u
0
x
1
*u
0
x 
x
1
*u
1
1 
Birinchi 
omil 
(x) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
0
– x
0
*u
0
2 
Ikkinchi omil (y) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
1
–x
1
*u
0
Q=xuz 
Jami o‗zgarish Q
1
-Q
0
x
0
*u
0
*z
0
x
1
*u
0
*z
0
x
1
*u
1
*z
0
x
1
*u
1
*z
1
1 
Birinchi 
omil 
(x) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
0
*z
0
– x
0
*u
0
*z
0
2 
Ikkinchi omil (y) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
1
*z
0
– x
1
*u
0
*z
0
3 
Uchinchi omil (z) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
1
*z
1
– x
1
*u
1
*z
0
Q=x/y 
Jami o‗zgarish Q
1
-Q
0
x
0
/u
0
x
1
/u
0
x 
x
1
/u
1
1 
Birinchi 
omil 
(x) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
/u
0
– x
0
/u
0
2 
Ikkinchi omil (u) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
x
1
/u
1
– x
1
/u
0
Q=z/x+u 
Jami o‗zgarish Q
1
-Q
0
z
0
/x
0
+u
0
z
1
/x
0
+u
0
z
1
/x
1
+u
0
z
1
/x
1
+ u
1
1 
Birinchi 
omil 
(x) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
z
1
/x
0
+u
0
– z
0
/x
0
+u
0
2 
Ikkinchi omil (y) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
z
1
/x
1
+u
0
– z
1
/x
0
+u
0
3 
Uchinchi omil (z) 
ta‘siri 
x 
x 
x 
z
1
/x
1
+u
1
– z
1
/x
1
+u
0

---

40 
Sotuv rentabelligi va uning o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi omillar hisob-kitobida 
buni ko‗rib o‗tishimiz mumkin. Sotuv rentabelligi quyidagi bog‗lanishda 
aniqlanadi 
Rc
=
Syaf
/
Sst
Bunda: 
Syaf
-sotishdan yalpi foyda 
Sst
-sotishdan sof tushum 
2.11-jadval 
Sotuv rentabelligi va uning o„zgarishiga ta‟sir etuvchi 
omillar hisob-kitobi 
Ko„rsatkichlar 
Ifoda 
O„tgan yil Hisobot yili O„zgarishi 
O„sishi 
Sotishdan sof tushum, 
mln so‗m 
Sst 
100 
125 
+25 
1.25 
Sotilgan mahsulot 
tannarxi, mln so‗m 
Smt 
80 
90 
+10 
1.12 
Sotishdan yalpi foyda, 
mln so‗m 
Syaf 
20 
35 
+15 
1.75 
Sotuv rentabelligi, % 
Rc 
0.20 
0.28 
+0.08 
1.40 
Yalpi foyda 
o‗zgarishiga ta‘sir 
etuvchi birliklar 
x 
x 
x 
Sof tushumning 
o‗zgarishi 
x 
125-100 
+25 
Sotilgan mahsulot 
tannarxining o‗zgarishi 
x 
80-90 
-15 
Rentabellik 
o‗zgarishiga ta‘sir 
etuvchi omillar 
x 
x 
x 
Sof tushum 
o‗zgarishi, % 
O‗sst 
20/125-20/100=0,16-0,20 
-0,04 
Sotishdan yalpi foyda 
o‗zgarishi, % 
O‗syaf 35/125-20/125=0,28-0,16 
+0,12 
 
2.2.5. Indeks usuli 
Indeks so‗zi lotincha ―Index‖ atamasidan olingan bo‗lib belgi, ko‗rsatkich 
degan ma‘noni bildiradi. Har qanday ko‗rsatkich ham indeks ma‘nosida bir xilda 
ishlatilmaydi. Tahlilda, statistikada indeks deganda – bevosita qo‗shib 
bo‗lmaydigan bo‗laklardan tashkil topgan ikki to‗plamni taqqoslash tushuniladi. 
Tahlilda shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin bo‗lmagan sharoitda 
umumlashtirib baho berish zaruriyati tug‗iladi. Bu kabi muammolarni yechish 

---

41 
uchun tahlilda mahsulot hajmi indeksi, baho, tannarx, mehnat unumdorligi va 
boshqa indekslar hisoblanadi. 
Indekslar to‗plam birliklarini qamrab olishiga qarab individual va umumiy 
indekslarga bo‗linadi. Individual indekslar to‗plamning ayrim elementlarining 
o‗zgarishini ta‘riflaydi. Taqqoslanish asosiga qarab indekslar bazisli va 
zanjirsimon indekslarga bo‗linadi. Baza o‗rnida qabul qilingan miqdor bilan 
qolganlari taqqoslansa bu indekslar bazisli, o‗zidan oldingi davr bilan taqqoslansa 
zanjirsimon indekslar deyiladi. 
Indekslashtirilayotgan miqdorlarning xarakteri va mazmuniga qarab 
indekslar miqdor (fizik hajm) va sifat ko‗rsatkichlari indekslariga bo‗linadi. 
Indeks usulida hodisaning miqdori (fizik hajmi) – q; narxlar – r; tannarx – s; 
unumdorlik - 

harflar bilan belgilanadi. Joriy davr ko‗rsatkichi ―1‖ satr osti 
ishorachasi, o‗tgan davr esa ―0‖ bilan ifodalanadi. ―i‖ va ―I‖ lar individual va 
umumiy indekslarni ifodalaydi, ―

‖ – yig‗indini bildiradi. 
Individual indekslar quyidagicha ifodalanadi: 
Mahsulot fizik hajmi individual indeksi (i
q
):
i
q
=q
1
/q
0
Bu yerda: q
1
va q
0
– joriy va o‗tgan davrlarda ishlab chiqarilgan 
mahsulotning fizik hajmi. Bu indeks yuqorida ta‘kidlaganimizdek, mahsulot fizik 
hajmini vaqt, hudud va obyektlar bo‗yicha faqatgina bitta mahsulot uchun 
o‗zgarishini ifodalaydi. 
Baho individual indeksi (i
r
): 
i
r
=r
1
/r
0
Bu yerda: p
1
va p
0
– joriy va o‗tgan davrlarda mahsulot bir birligini bahosi 
(narxi). 
Tannarx individual indeksi (i
z
):
i
z
=z
1
/z
0
Bu yerda: z
1
va z
0
– joriy va o‗tgan davrlarda mahsulot birligini tannarxi. 
Umumiy indekslar agregat va o‗rtacha shakllarda bo‗ladi. Agregat indekslar 
deb, maxsus taqqoslagichlar (vazn) yordamida joriy va o‗tgan davrlar uchun 
hisoblangan to‗plamlarni o‗zaro taqqoslashga aytiladi. 
Agregat shakldagi indeksni ham quyidagicha formula ko‗rinishida yozish 
mumkin. 
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
...
...
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
I
n
n
n
n
pq



















---

42 
Bu indeks mahsulot (yoki tovar oboroti) hajmining umumiy indeksidir. Bu 
yerda q
1
p
1
va q
0
p
0
joriy va bazis davrlardagi mahsulot qiymati.
Ko‗rinib turibdiki, bu indeks mahsulot fizik hajmini emas, uni qiymatining 
o‗zgarishini xarakterlamoqda, ya‘ni baho o‗zgarsa, qiymat ham o‗zgaraveradi.
Fizik hajmi indeksini tuzishda vazn sifatida o‗tgan davr baholari olinsa, 
formulani quyidagicha yozish mumkin.
,
...
...
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
1
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
I
n
n
n
n
q

















Bu yerda: 

q
1
p
0
– joriy davrdagi mahsulotning qiymati (o‗tgan davr 
bahosida); 

q
0
p
0
– bazis davridagi mahsulotning qiymati. 
Umumiy indekslarni agregat shaklda hisoblash uchun indekslashtirilayotgan 
belgi va uning vaznlari haqida har bir mahsulot va davrlar bo‗yicha alohida 
ma‘lumotlar mavjud bo‗lishi shart.
Indekslar 
yordamida nafaqat miqdor ko‗rsatkichlari, balki sifat 
ko‗rsatkichlari ham o‗rganiladi. Ularga baho, tannarx, hosildorlik, mehnat 
unumdorligi, rentabellik darajasi va boshqalar kiritiladi.
Agarda o‗rganilayotgan qatorning hadlari baza sifatida qabul qilingan bitta 
had bilan taqqoslansa, bunday indekslar bazisli indekslar, agarda har bir had 
o‗zidan oldin keladigan had bilan taqqoslansa unday indekslar zanjirsimon 
indekslar deb yuritiladi. 
2.12-jadval