Dərs vəsaiti Bakı 2023

 
 
4.6. Təmiz metallar və yarımkeçirici materialların istehsal 
prosesləri 
 
Müasir texnikanın yeni sahələrində istifadə edilən metal 
və müxtəlif materiallara xüsus tələblər qoylur, vergüldən sonra 
5...6 və hətta 8...9 təmizliyə malik metallar tələb olunur. 
Təmiz 
metalların 
metallurgiyasının 
inki- 
şafı 
yarımkeçiricilər texnikası, nüvə energetikası, raketqayırma və 
başqa sahəlerin inkişafına təkan vermişdir. İçqanşıq elementlərə 
üzrə kimyəvi təmizliklə yanaşı, monokristal şəklində istifadə 
edilen ifrattəmiz və yarımkeçirici metallarda «fiziki» təmizlik - 
maddənin kistalik quruluşunun təkmillik dərəcəsi böyük 

---

əhəmiyyət kəsb edir. Əksər yarımkeçirici materiallann (o 
cümlədən silisiumun) qiyməti qızıiın dəyərindən yüksəkdir. 
Yarıkeçirici materialların təmizliyi elektrofiziki xassəiər, 
xüsusi müqavimət, keçiriciiik tipi və s. üzrə qiymətləndirilir. 
Helium iemperaturlannda (1,2... 1,8 K) qalıq müqavimət üzrə 
metallarda içqarışıqların ümumi miqdarını təyin etmək olar. 
Maddənin atom elektron strukturuna daha həssas olan 
siklotron rezonans, maqnit müqaviməti, maqnit-termik 
müqavimətin ölçülmə üsullarından da istifadə olunur. Analiz 
üsullarının həssaslığını artırmaq üçün adə- tərı maddənin 
təmizlənməsində tətbiq olunan rektifikasiya, zonalı yenidən 
kristallaşma, ekstraksiya və başqa üsullardan da istifadə ediIir. 
İfrattəmiz materialların (silisium, germanium, volfram, 
bismut, titan, niobium, torium, uran və b.) alınmasında ardıcıl 
olaraq onlarda içqarışıqlann miqdarı azaldilır. Bunun üçün 
kristallaşma, çətin həll oian birləşmələr şəklində metaiı seçmə 
ilə çökdürmə, içqarışıqların çökdürülməsi, fraksiyalar üzrə 
distillə və rektifikasiya, ionlu əvəzləmə və b. üsullar tətbiq 
edilir. 
Adətən təmiz metalları aimaq üçün metalların oksidlərinin 
hidrogen və ya karbonla bərpa etmə (germanium, volfram, 
bismut, niobium və s.), metal-termik bərpa (titan, sirkonium, 
torium, tantal, uran və b.), sulu məhlulların elektrolizi və ya 
əridilmiş mühitlərin (qalium, torium, berillium və b.) metodları 
tətbiq olunur. Lakin bu üsullar metalların yeni texnika 
sahələrində istifadə edilməsi üçün tələb olunan təmizliyin 
yüksək dərəcədə alınmasını təmin etmir. 
Təmiz metalların müasir saflaşdırılma üsullarını üç əsas 
qrupa ayırmaq olar: 
1. Saflaşmadırılmanın karbonilli və yodlu metodları da daxil 
olmaqla kimyəvi-metallurji üsulları. Bunlara hər hansı bir 
reagentli içqarışıqların və ya təmizienən metalhn kimyəvi 
qarşılıqlı təsirinə əsaslanan təmizləmə üsulları aiddir; 
karbonilli və yodiu üsullar, metalların karbonillərinin və 

---

yodidiərinin alınması və sonradan onların yod və təmiz 
metala parçalanmasına əsasianır. 
2.
Metalların sulu məhlullarda və əridilmiş mühitlərdə 
elektrolitik saflaşdırma. 
3.
Saflaşdırmanın fıziki üsullarına distillyasiya, rektifikasiya, 
vakuum seperasiyası və kristal-fiziki üsullar aiddir. 
Təmiz 
metallar 
və 
yarımkeçirici 
materiallar 
təyyarəqayırmada, raket texnikasında, radio- və elektrik-
texnikası cihazlarında (diodlarda, gücləndiricilərdə, güc 
düzləndiricilərində və b.), günəş və istilik batareyalarında, 
həssas 
infraqırmızı 
şüalanma 
qəbuledicilərində, 
fotoelementlərdə və b. istifadə olunur.