Sayali sadiqova

 
hotel –hostel
terminlərinin müvazi iş-
ləkliyi müşahidə edilir. Xatırladaq ki, 
hotel 
termini əlavə xid-
mətlərə malik olmayan və yalnız müvəqqəti yaşayış imkanı olan 
xüsusi növ məkan anlamını ifadə edir. Etimoloji cəhətdən bu 
termin “hotel” variantında sabitləşmiş, sonralar “hostel” termini 
də yaranmışdır. “Hostel” birgə yaşayış yeri, yəni ayrı-ayrı müş-
tərilərin qısa və ya uzun müddətə qala biləcəyi, əlavə rahatlığı 
olmayan ikidən artıq çarpayı yerləşdirilmiş yataq otağı tipli 
mehmanxana növü. Avropa sisteminə əsaslanan belə bir meh-
manxana ən ucuz və şərəfli hesab edilir (Yeni sözlər və yeni mə-
nalar lüğəti, Bakı, Elm və təhsil, 2016, səh.121) Eyni bir kökdən
yaranan və məzmunca eyni olan bu etimoloji dubletlər beynəl-
xalq terminologiyaya daxil olmuşdur.
Azərbaycan dilində 
serviz 
və
 servis
terminlərinin müvazi iş-
ləkliyini müşahidə edirik. Bu terminlərin hər ikisi eyni kökdən, 
yəni “service” fransız-latın mənşəli sözdən törəmişdir. Etimoloji 
lüğətlərdə bu terminlərin latın dilindəki 
servitum
“qulluq, kölə-
lik” anlamını əks etdirən sözün fransızcadakı semantik və morfo-
loji dəyişikliklər nəticəsində meydana çıxdığını “xidmət, qulluq” 
mənasında qəlibləndiyini qeyd edirlər. 
Məsələn, 
Dolların baha-
laşması avtomobilin 
servis
xərclərinin artmasına səbəb oldu
. Bu 
kontekstdə
servis
termini “
xidmət, qulluq
” anlamını kəsb edir.
 

---

323 
İzahlı lüğətdə “serviz” termininin çay servizi, xörək servizi 
anlamını ifadə etdiyi qeyd edilir. Beləliklə, servis-əhaliyə məişət 
xidməti (iqtisadiyyat), əmtəənin istehsal və satışının yaxşılaşdı-
rılmasına istiqamətlənmiş kompleks xidməti təmin edən marke-
tinq fəaliyyəti (iqtisadiyyat),
sosiologiyada “
sosioloji sorğu”; 
serviz isə kulinariyada “
müəyyən miqdar şəxs üçün xörək və ya 
çay ləvazimatı (qabları) komplekti
mənalarında işlənir. Bu isə 
beynəlmiləl termin statusu almış bu terminin özünün müvafiq is-
tiqamətli inkişaf yolunda bir neçə məna ifadə etməsini bir daha 
təsdiqləyir. Termin beynəlmiləl səviyyəyə çatması üçün ən azı 
üç mərhələ yolu keçir. Həmin üç mərhələ belədir: 
mənbə dil 

 
aralıq dil 

 reseptor dil
. Aralıq dil özü mənbə dilin vahidlərini 
mənimsəyir bu zaman reseptor dil rolunu yerinə yetirir, həmin 
termini üçüncü bir dilə ötürəndən sonra aralıq dil hesab olunur 
və üçüncü dil reseptor dil sayılır. Heç şübhəsiz ki, reseptor – 
ötürücü dil özünün fonomorfoloji və semantik əlavəsini edir. 
Nümunələrdən də göründüyü kimi, dilimizdə işlənən müxtəlif
mənşəli terminlərin etimoloji dubletliyi həmin terminlərin xarici 
forma variantlılığının semantik diferensiallaşmaya uğraması şə-
raitində mümkün olur. Variantlılıq belə terminlərin ortaq kökə 
malik olması ilə bağlıdır. Bu isə daha çox terminlərin səs fərqli-
liklərinin leksik-semantik fərqlilikləri əks etdirməsi ilə bağlıdır. 
Terminoloji tədqiqatlarda “semantik transformasiya” məsə-
ləsi də son illərdə tez-tez diqqət mərkəzinə çəkilir. “Semantik 
transformasiya” ənənəvi olaraq reseptor dildə alınmanın seman-
tikasının genişlənməsi və ya sıxılması, məcazi mənada işlənməsi 
kimi təyin edilmişdir. Əgər ötən əsrin 50-70-ci illərində başqa 
dildən alınmış terminin mənasının sıxılmasının səciyyəvi olma-
sı, belə sözlərin nadir hallarda məcazi mənada işlənməsi fikri ge-
niş yayılmışdırsa, hazırda terminoloji sistemdə öz əksinin tapan 
zəngin faktlar bu fikri təsdiqləmir. Belə vəziyyət leksik sistemin 
açıqlığı, dəyişməyə meyilliliyi, neologizmlərin yaranması prose-
si ilə bağlıdır. Hazırda sözün semantikasının dərinləşməsi, yeni 
mənaların yaranması, mənanın genişlənməsi müşahidə olunur. 
İngilis dilindən alınmaların semantikasında genişlənmə, onların 

---

324 
müxtəlif söz qrupları arasında hərəkət etməsi aşkar hiss olunur. 
Sözlərin sosial-iqtisadi sahədə işlənməsində bu cəhət daha çox 
aşkara çıxır. Bu zaman alınma sözün ilkin mənası ilə yanaşı ,ye-
ni mənalar da yaranır. 
Məsələn, “resipiyent” latınca “recipere” 
almaq, qəbul etmək, yəni bir obyekt və ya subyektin digər obyekt 
və ya subyektdən nəyisə qəbul etməsi mənasında işlənir. Termi-
nologiyada isə müxtəlif elm sahələrində tibdə donordan qan və 
ya orqan köçürülən pasiyent, biologiyada başqa hüceyrədən ge-
netik material alan hüceyrə, jurnalistikada informasiyanı, məlu-
matı qəbul edən şəxs mənasında işlənir. 
Belə alınmaları, yəni 
əvvəl məlum olub sonradan yeni istifadə dairəsi qazandıqlarına 
görə şərti neologizmlər, həm də funksional neologizmlər adlan-
dırmaq olar. “Şərti alınma neologizm” terminin şərti olaraq ye-
niliyini, “funksional neologizm” isə yeni sahədə işlənməsi ilə 
əlaqədardır. Əsl neologizmlər həm formasına, həm də nominasi-
yaya görə seçilir. Şərti neologizmlər şəffaf strukturu, aydın başa 
düşülməsi ilə seçilir. İngilis dilindən alınan “marker” termini
incəsənətdə spirt əsaslı, su ilə yuyulmayan flomaster, idmanda 
peyntbol oyununda istifadə olunan rəngli güllələr, informatikada 
lokal şəbəkədə stansiyanın müvəqqəti olaraq ötürmə mühitinin 
nəzarətində olduğunu göstərmək üçün hər hansı bir verilənlər 
stansiyasından digərinə ardıcıl şəkildə ötürülən səlahiyyət sim-
volu rolunu daşıyan bitlərin müəyyən qrupu mənalarında işlənir. 
(Yeni sözlər və yeni mənalar lüğəti, B., 2016, səh.159). Bu ter-
minin semantik derivasiya prosesində mənanın genişlənməsi 
mərkəzi yer tutur. Son illərdəki alınmalarda mənanın genişlən-
məsinin aşağıdakı halları müşahidə edilir: 1) ilkin leksik-seman-
tik variantın arxisemi ümumiləşdirilir. 2) ilkin leksik-semantik 
arxiseminin differensiallaşdırıcı semi itirərək ümumiləşməsi;
3) ilkin leksik-semantik arxisemin saxlanması ilə yeni diferensi-
allaşdırıcı semin artırılması. Məsələn, “transfer” idmanda-idman 
komandaları arasında yerdəyişmə edilmiş idmançılar, iqtisadiy-
yatda banklararası, ölkələrarası, müştərilərarası və hesablararası 
qiymətli kağızların köçürülməsi əməliyyatı, tibdə xəstənin keçir-
diyi hisslərin münasibətlərin həkimə ötürülməsi-transfer edilmə-

---

325 
si, turizmdə turistin qarşılanaraq əvvəlcədən razılaşdırılmış nəq-
liyyat növünə mindirilməsi və otelə qədər müşayiət edilməsi 
mənasında işlənir. Burada ilkin leksik-semantik arxisemin sax-
lanması ilə yanaşı, yeni diferensiallaşdırıcı semlər də yaranmış-
dır. Deməli, dil əlaqələrinə kompleks şəkildə yanaşma dil əlaqə-
lərinin səbəblərini, mexanizmini və dillərə təsir formalarını ay-
dınlaşdırmağa imkan verir. Alınmaların mahiyyəti bir dil vahi-
dinin modelinin başqa dilə keçməsi və müxtəlif dil səviyyələrin-
də özünü göstərməsidir, yəni, alınmalar bilinqvizm şəraitində
interferensiyanın ilkin formasıdır. 
Araşdırmadan aydın olur ki, “alınma söz” termini çoxplanlı 
və çoxşaxəli bir termindir. Bu termin həm xarici sözü alan dilin 
strukturuna daxil olması proseslərini, həm də bu prosesin nəticə-
sini bildirir.