Anguage and literature
OGAHIY IJOD MAKTABI TASHKIL ETILADI
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “CHET EL ADABIYOTINI O‘RGANAMIZ”
|
OGAHIY IJOD MAKTABI TASHKIL ETILADI
Joriy yilning 20-martida Vazirlar Mahkamasining “Muham - mad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogahiy tavalludining 210 yilligini nishonlash hamda Xiva shahrida Ogahiy ijod maktabini tash- kil etish to‘g‘risida”gi qaroriga ko‘ra Ogahiy nomidagi ona tili va adabiyot fani chuqurlashtirib o‘qitiladigan hamda xorijiy til- larga ixtisoslashtirilgan maktab-internat tashkil etiladi. Xiva shahrida bunday ijod maktabining ochilishi iste’dodli yoshlarga keng imkoniyatlar yaratadi. Yangi o‘quv yilida mak- tabning 5-, 6-, 7- va 8-sinflariga hamda 2020–2021-o‘quv yilidan boshlab 5-sinfga 30 nafardan o‘quvchi tanlov asosida qabul qilinishi rejalashtirilgan. M.DO‘STMUXAMEDOVA tayyorladi. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Xorijiy tillar kafedrasi tashab busi bilan “Chet el ada biyotini o‘rganamiz” shiori ostida ta- labalarning xorijiy til fanidan olgan bilimla rini namoyish etuvchi ada biy-ma’rifiy tad - bir bo‘lib o‘tdi. Bugungi kunda 2–3 tilni mukammal biladigan, zamonaviy axborot texnologiyalaridan xa bardor, ma’nan yetuk, dunyoqa- rashi keng filologlarga talab oshmoqda. Shuningdek, filolog-talabalar oldida xorijiy tilda yaratilgan asarlarni asl nusxada o‘qiy bilish masalasi ko‘ndalang turibdi. Tadbirda ingliz tilida yaratilgan dunyoga mashhur asarlar va ularning mualliflari haqida qiziqarli ma’lu - motlar berilib, sahna ko‘rinishlari orqali talabalarning ingliz tilini naqadar puxta o‘zlashtirayotganliklari jonli tarzda namoyish etildi. “CHET EL ADABIYOTINI O‘RGANAMIZ” veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 3 навбатчи OBRAZLARDAN IBORAT OLAM – Xalq ijodiyotini ulkan xazinaga qiyoslash mumkin. Xalq tilidan aytilgan afsona va rivoyatlar, dostonlar, askiya-yu latifalar zamirida tagdor ma’no mujassam. Xalq badiiy tafakkuri nimadan oziqlanadi? Boshqacha qilib aytganda, uning tafakkur manbayi nima? – Xalq ijodi namunalarining kuch-quvvati, avvalo, ularning soddaligida. Biroq sodda bo‘lgani bilan jo‘n emas. Bu ikki tushuncha o‘rtasida katta farq bor. Folk- lorning yaratuvchisi – xalq. Avloddan avlodga o‘tadigan bu hodisada an’ana asosiy rol o‘ynaydi. An’ananing ildizi esa ulkan bilimda. Ulkan bilim nima? Ulkan bilim – butun olamdagi ilmlar majmuasi. Xalqning birlashgan bilimi, ommaviy ongi, folklorning falsafasi ana shu bilim- ga bog‘langan. Folklor va xalq san’atining barcha turlari asosini tutib turuvchi an’analar ham ulkan bilim hosilasi. Tabiat va tiriklikning yashash manbayi ana shu narsa bilan bog‘liq. Tiriklikning oliy namunasi inson bo‘lsa, u ning eng go‘zal yaratig‘i folklordir. Dunyoning turli qit’alarida turlicha ob-havo hukm- ronlik qiladi. Qayerdadir yil-o‘n ikki oy jazirama quyosh, boshqa yerda qishin-yozin yog‘ingarchilik. O‘zbeklar esa qadimdan to‘rt fasli bir mezonda kechadigan za- minda yashagan. Tamaddun belgilari azaldan ikki dar yo oraliqlari yoki ulkan daryolarning quyilish joylari – de l- talarda ko‘zga tashlangan. Amu va Sir daryosi etaklari ham qadimdan tamaddun o‘choqlaridan hisoblangan. O‘zbeklar insoniyatning butun sivilizatsiyalari chor- rahasida umrguzaronlik qilishgan. Shu sabab ham xalqimiz genida insoniyatning barcha bilimlari mag‘zi bor. Mana shu mag‘iz qondan qonga o‘tib kelaveradi. Bu ko‘hna zaminda ko‘plab avliyo-yu allomalar tug‘ilib voyaga yetgani sababi ham balki shundandir. O‘zbek tili turkiy tillar oilasiga kirishini yaxshi bilamiz. Tili yo‘qolgan xalqning o‘zi ham yer yuzidan yo‘qolib boraveradi. Tili bo‘lmagan xalqning folklori ham o‘ladi. O‘zbek xalqida mumtoz adabiyot tili, bugungi adabiy til va folklor tili bor. Xalqimiz etnik tarkibi turkiy qar- dosh xalqlardan farqli o‘laroq, uchta katta etnik birlik- dan tashkil topgan. O‘g‘uzlar, qipchoqlar, qarluqlardan iborat bu birlikda o‘g‘uzlar orqali turkmanlar, turklar, qirg‘iz, qoraqalpoqlarga, qarluqlar tarafdan esa uyg‘ur- larga bog‘lanamiz. Bir so‘z bilan aytganda, butun turkiy dunyoning markazidamiz. Bu narsa adabiyot va san’at, folklorimizda o‘z aksini topgan. Shuning uchun ham xalq ijodiyoti boy. U quroq holatida yaralmagan. Balki asrlar davomida sintezlashib, keyingi XX – XXI asrlarda yaxlit holatga keldi. Buni noyob hodisa sifatida e’tirof etish mumkin. Xalqimizning “Alpomish” va “Go‘ro‘g‘li” kabi ikki yirik eposi bor. “Alpomish” dostoni bilan qip- choq, “Go‘ro‘g‘li” dostoni orqali esa o‘g‘uz guruhlarga bog‘lanamiz. Har ikki holatdagi epik an’analar yana biz- da davom etyapti. “Alpomish” dostonining o‘ttizdan ortiq varianti bor. “Go‘ro‘g‘li”ni esa qirq, ba’zan yetmish ikki doston ham deyishadi. Bu ikki dostonning eng mum- toz varianti ham bizda. “Alpomish” dostoni variantlari ichida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li tomonidan aytilgan varianti eng mumtoz namuna hisoblanadi. Tog‘ning cho‘qqisi kabi xalq ijodiyotining go‘zal va ramziy ifodaga ega eng yuksak namunalari mumtoz xususiyatga ega hisobla- nadi. Unda xalqning ma’naviy quvvati-yu qudrati mujas- sam bo‘ladi. Bunday mukammallikdan hayratga tush- may iloj yo‘q. Xalqona ifodaning tag-zamini juda katta ma’no-mazmun kasb etadi. Og‘zaki ijod namunalari- ning oddiy va sodda so‘zlari, aytilish usuliga qarab unga yuzaki baho bermaslik kerak. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi O‘zbek tili, adabi- yoti va folklori instituti yetakchi ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori, folklorshunos olim Shomirza Turdimov folklorga oid ikki yuzga yaqin ilmiy maqolalar, “Etnos va etos”, “Go‘ro‘g‘li” dostonlarining genesizi va tadrijiy bosqichlari” nomli kitoblar muallifi sifatida ko‘pchilikka ta- nish. Xalq ijodiyotidagi ramz va timsollarni o‘zida mujassamlashtir- gan “Yo‘l bo‘lsin” filmi ssenariysi uchun Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan. Tomirida baxshilar qoni oqayotgan, uzoq yillardan beri xalq og‘zaki ijodini tadqiq va targ‘ib qilib kelayotgan jonkuyar ustoz bilan suhbatimiz xalq ijodiyoti, folklorga xos ramziy obrazlar mohiyati va xalq pedagogikasining ta’lim-tarbiyadagi roli haqida bo‘ldi. Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim! 4 e-mail: til_adabiyot@umail.uz Xalqimiz xazina bilan to‘lib-toshgan sandiqning ustida o‘tirgan odamdek katta ma’naviy boylikka ega. Faqat bu sandiqni ochish, undan foydalanish, sintezlab ko‘ngildan o‘tkazib yangi holatga olib o‘tish kerak. Bu xazinaning tomoshabini bo‘lib o‘tirish yaramaydi. Xalq ijodiyotining sabog‘i ham, hikmati ham ko‘p. Uning yara- tiqlarida o‘tmish, bugun, kelajakning mohiyati yashirin. Uning boqiyligi siri ham shunda. – Xalqning hayotiy tajribasi va turmush tarzida shakl langan qarashlar asosida “Xalq pedagogikasi” tushunchasi vujudga kelgan. Bu tushuncha o‘quvchini urf-odat, udum, xulq-odob, marosim, an’ana, badiiy ijod va uning mazmun-mohiyatiga singdirilgan go‘zal fazi- latlar orqali tarbiyalashni anglatadi. Zamonaviy ta’lim tizimidagi metodlar bilan xalq pedagogikasini solishtir- ganda, qaysi taraf ko‘proq “tosh bosadi”? – O‘zbek xalq pedagogikasining mazmun-mohiyati folklor bilan chambarchas bog‘liq. Bolaga go‘dakligidan alla aytiladi. U allaning ma’nosini tushunmasa-da, on- giga alla ohangi singadi. Bu xalqona ohang uning musiqiy olamni idrok etishi uchun zamin yaratadi. Har bir xalqning o‘z ohangi bor. Go‘dak olamni ohang va ranglardan iborat deb o‘ylaydi. Bolaga aytiladigan er- tak, aslida ermak emas. Ertaklarda katta ramziy ma’no va bilim kodlari yashirin. Deylik, kompyuter klaviaturasi- dagi belgilar ma’lum dasturni ishga tushirishga mo‘ljal- langan bo‘lsa, ertakdagi har bir obraz va motivlar inson miyasini faollashtiradigan kodlarni ishga tushiradi. To- pishmoqlar ham obrazlardan iborat bo‘lib, ular bolaga olamni obrazlashgan tarzda anglashga yordam bera- di. Ilm-fanda katta yutuqlarga erishgan, ayniqsa, aniq fanlar bo‘yicha yetuk mutaxassis sanalgan olimlarning fikrlash tarzini o‘rgangan tadqiqotchilar ularning fikrlash tarzi obrazlashgan holda bo‘lishini aytishgan. Aslida, har bir fan o‘zining obrazi – simvoliga ega. Ana shu simvollarga dunyoni anglash mohiyati singdirilgan. Shuning uchun ham bolani go‘daklik vaqtidan obraz- li fikrlashga o‘rgatish lozim. Mana shu jarayonda esa xalq og‘zaki ijodi muhim rol o‘ynaydi. Negaki, xalq ijodi- yoti asosini timsollar, ramzlar, bir so‘z bilan aytganda, obrazlar tashkil etadi. Xalq pedagogikasida o‘yinlar- ning ham alohida o‘rni bor. Bola bu o‘yinlarni shuncha- ki o‘ynamaydi. U hayotni shu o‘yinlar orqali o‘rganadi. O‘yinlar bolalar uchun jamiyatga aralashish maktabi vazifasini bajaradi. Hozirgi ta’lim texnologiyalariga na- zar solsangiz, aksariyatida bolani zeriktiradigan usullar- ni ko‘rasiz. Shu sabab ham bolalar dars qilishdan ko‘ra, kompyuter o‘ynashni ma’qul ko‘rishadi. Chunki o‘yin uni zeriktirmaydi. Ammo kompyuter o‘yinlari bola aqlini faollashtirmaydi. Bola kompyuter qarshisida faqat to- moshabin rolini bajaradi. Xalq o‘yinlarida esa bolaning o‘zi ishtirok etadi, uning ruhi ham jismi kabi faol bo‘ladi. Shuning uchun o‘qish va o‘qitish tizimini o‘quvchilar- ga moslashtirish kerak. XXI asr bolasining o‘tgan asr bolasidan ko‘ra ongi rivojlangan. Bugungi kun bolasiga beriladigan ta’lim-tarbiya usullari esa eskirgan. Qadi- miy xalqlardan biri Shumerlar davrida ham bolalarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi yo‘qolib borayotgani aytilgan ekan. Tarixga yuzlansangiz, bu jihat har bir avlod taqdi- rida takrorlanganiga guvoh bo‘lasiz. Aksariyat ota-onalar farzandi timsolida o‘zining or- zusini ko‘rishni istaydi. Lekin bola ota-onaning emas, o‘z orzu-istaklari olamida yashashni istaydi. Pedagog har bir bolaga individual yondashib, darsni tashkil etishda o‘quvchining intilishlarini qo‘llab-quvvatlaydigan, rivoj- lantiradigan usullarni topishi kerak. Xalq pedagogikasi markazida shu narsa turadi. “Bola – poshsho”, deydi xalqimiz. Shunga ko‘ra bolani besh yoshigacha ko‘ngli- ni sindirmay, ruhini tushirmay tarbiyalashgan. Besh yoshdan o‘n to‘rt yoshgacha esa tarbiyaga qattiqqo‘llik bilan yondashishgan. O‘n to‘rt yoshdan keyin esa unga do‘stdek munosabatda bo‘lish lozimligini aytishadi. Mana shu jihat o‘zbek xalq pedagogikasining o‘zak qismi hisoblanadi. Daraxtning o‘zagi ildizdagi ozuqani barglarga yetkazib berishda muhim hisoblanadi. Xalq pedagogikasi o‘zagi ham shu asosga qurilgan. Rivojlan- gan davlatlarning ta’lim tizimini o‘zlashtirib, xuddi o‘sha tamoyillarni hayotimizga olib kirish bilan ish bitmaydi. Taqlid odamning shaxsini yo‘qotadi. Pedagogikamiz o‘zimizning ildizimizga qaytishga xizmat qili shi zarur. Xalqaro tajribani o‘rganish yaxshi, albatta. Lekin bu de - gani uni qanday bo‘lsa, shunday amaliyotga ko‘chirish degani emas. Ilg‘or texnologiya va g‘oyalarni moslash- tirish, o‘zimizniki bilan uyg‘unlashtirish kerak. Shunda o‘zligimiz, mentalitetimizni yo‘qotmaymiz. Agar o‘z qi- yofamizni unuta boshlasak, xalq degan yaxlit tushun- cha ham yemirila boshlaydi. Ishni, avvalo, o‘zimizni, ildizimizni, tariximizni o‘rganishdan boshlash kerak. – Bugun yoshlar jon qulog‘i bilan eshitadigan qo‘shiqlardan tortib kiprik qoqmay tomosha qiladigan filmlarning umri ko‘pi bilan bir oyga boradi yoki yo‘q. Ammo xalq ijodi asosida yaralgan asarlar “xit” dara- jasiga ko‘tarilmasa-da, asrlar dovonidan bezavol o‘tib kelaveradi. Bu o‘lmas ijod namunalari boqiyligining siri nimada? – Birgina “Alpomish” dostonidan misol keltirsak, dostonni o‘qigan o‘quvchiga dastavval voqealar jo‘n hodisadek tuyulishi mumkin. Asar sujeti va talqini O‘rta Osiyoda yashagan xalq va bu hududdagi davlatchilik taqdiriga o‘xshash tarzda yaratilgan. Shuning uchun ham doston sujeti eskirmasdan nafaqat bugun, balki kelajak uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Nega- ki, doston xalqning yuksalishiga, tanazzuliga xizmat qila digan tiplar va obrazlarni o‘zida mujassamlashtir- gan. Shu sabab u hamma davrlar talabiga javob beradi. Xalq tomonidan yaratilgan qo‘shiqlar, ertak va afsonalar xalqning ko‘nglidan chiqqan. Jaloliddin Rumiy “Ko‘ngildan ko‘ngilga darcha bor” deganidek, ko‘ngildan chiqqani, albatta, ko‘ngillarga yetib boradi. Bugun yara- tilayotgan film va qo‘shiqlarning bir kunlik bo‘lib qolayot - ganiga sabab ko‘ngilga yo‘l topa olmayotganidan. Gap uni qaysi ko‘rinish yoki usulda aytishda emas, nimani va qanday aytish-da! Adabiyot va san’atning bitta maqsa - di bor – ezgulikka xizmat qilish. Adabiyot insonni inson sifatida ulug‘lashi kerak. Bu g‘oyadan teskari har qan- day g‘oya tanazzulga uchraydi. Negaki, har narsaning oxirida nur bo‘lishi kerak. Xalq ertaklarida qahramonlar, albatta, yakunda murod-maqsadlariga yetadi. Badiiy adabiyot kabi folklor ham so‘z san’ati. Lekin ikkisining o‘rtasida katta farq bor. Folklor ijro etiladi. Har bir ijro- si o‘ziga xos variant hisoblanadi va jarayonning o‘zida Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim! veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 5 навбатчи Vazira IBROHIMOVA suhbatlashdi. qayta yaratilishi ham mumkin. Adabiyot esa bir marta yoziladi. Folklor – an’analar san’ati. Lekin adabiyotda bir ijodkorning an’anasi xalq an’anasi darajasiga chiqa olmaydi. Qachonki, folklor o‘zining usullari bilan adabi- yotga kirmoqchi bo‘lsa, bu harakat o‘zini oqlamaydi. Xuddi shuningdek, adabiyot ham folklor usullari bilan aralashsa, ijobiy natijaga erishmaydi. Har birining o‘z yo‘li va taqdiri bo‘lishi kerak. – Maktab o‘quvchilarini xalq ijodini o‘qish va o‘rga- nishga qiziqtirish uchun pedagog qanday usullardan foydalanishi kerak, deb o‘ylaysiz? – Bu jarayonda ishni xalq ijodi namunalaridagi har bitta ramz va obrazlarni xuddi birinchi sinf o‘quvchisiga alifboni o‘rgatgan kabi tushuntirishdan boshlash kerak. Oq olma, qizil olma pishmas ekan, Ikki yaxshi bir yerga tushmas ekan. Ikki yaxshi bir yerga tushganida, Umrining o‘tganin bilmas ekan. Bu yerda o‘quvchi oq va qizil olmani moddiy ma’no- da tushunmasligi kerak. Unga oq olma – yigit, qizil olma – qiz obrazi ekanini, har bir satr qatida xuddi kosa tagida nimkosa yashiringani kabi o‘zga ma’no borligini tushuntirish lozim. Folklorda ma’nolar qatlami juda keng. Har bir qatlamda o‘quvchi yangidan yangi mazmun va mohiyatni anglab boraveradi. O‘qituvchi xalq qo‘shiqlari, o‘yinlarida ifodalangan ma’noni ipidan ignasigacha tushuntirib berolsa, o‘quvchida qiziqish paydo bo‘ladi. “Eng daho o‘qituvchi o‘z o‘quvchisini ilhomlantira olganidir”, deydi Konfutsiy. Har bir shaxs individual. Unda cheklanmagan imkoniyatlar bor. Faqat uni uyg‘onishi, unib-o‘sishi uchun ilhomlantirish kerak. – Afsona va dostonlar, rivoyat yoki ertaklar asosida suratga olinayotgan tarixiy filmlar, multfilmlardan mux - lislar ko‘ngli to‘lmayotgandek, nazarimda. Biror tarixiy film taqdimotidan so‘ng aksariyat hollarda ko‘pchilikda tanqidiy munosabatlar uyg‘onadi. Tomoshabinning bun- day asarlardan ko‘ngli to‘lmayotgani sababi nimada? – Tomoshabin hamisha solishtirish imkoniyatiga ega. Bizda yaratilgan filmni ko‘rish asnosida u aynan shunday obraz yoki tipdagi qahramonlar boshqa xalqlar ijodkorlari tomonidan qanday yaratilayot- gani, sujetga qay usulda yondashilayot- ganini ham kuzatib boradi. Tarixiy filmlarni suratga olish masalasi, avvalo, mablag‘ga taqaladi. Ikkinchi masala esa mavjud ma- terialni qayta jonlantirishda. Har sohaning yetuk mutaxassisi bo‘lishi kerak. Mutaxas- sisda esa o‘zi amalga oshirayotgan ishga nisbatan kuchli muhabbat va ishtiyoq bo‘li- shi shart. Film ijodkori o‘zi yaratayotgan asarni ko‘nglidan o‘tkazib taqdim qila olsa, ko‘zlagan maqsadiga erisha di. Tanqidiy munosabatlarga nisbatan tomoshabinni film g‘oyasini tushunmaganlikda ayblash ham noto‘g‘ri. “Uch kishidan biri – Hizr”, deydi xalqimiz. Ya’ni uch kishidan hech bo‘lmaganda bittasi mohiyatni bilguv chidir. Xalqqa g‘oyani u tushunadigan ifoda usul- lari orqali yetkazish kerak, deb o‘ylayman. – Azaldan turkiy xalqlarda yil boshining kelishi bayram sifatida nishonlangan. Navro‘z bayrami bilan bog‘liq tushuncha va qarashlar qanday shakllan- gan, udum va marosimlardagi mohiyat nimada? – Yil boshlanishi va yakunlanishi, shuningdek, fasl- lar bilan bog‘liq marosim va udumlar xalqning qadi- miyligidan dalolat beradi. Aslida, har bir xalq qadimiylik xususiyatiga ega. Har bir insonning taqdir yo‘li bo‘lak bo‘lgani kabi xalqlar taqdiri ham o‘zgacha. Lekin vaqt - ni anglash, fasllarni ajratish barcha xalqlar uchun ya- shashning o‘ziga xos shakli hisoblangan. Yoz – yoyilish degani. Ya’ni bu faslda kun uzayadi. Qish esa siqilmoq – quyoshli kunlarning qisqarishini anglatgan. Ikkalasi- ning teng keladigan kuni esa yilda ikki bor kuzatilgan. Birinchisi – 21-mart, bahor faslining boshlanishida, ikkinchisi – 21-sentabr, kuz va pishiqchilik pallasida ro‘y bergan. Qishki va yozgi mavsumning teng kunligi mezon sifatida olingan. 21-martda tuproqqa tushgan urug‘ unib chiqqan bo‘lsa, 21-sentabrda yetishtiril- gan hosildan urug‘ yig‘ib olingan. Shuning uchun ham ko‘klamning timsoli – gul. Ya’ni u urug‘ning unishini ang latadi. Qishning timsoli esa urug‘. Ko‘klamning tao- mi yangi o‘sib chiqqan urug‘dan, qishning taomi urug‘ yanchilishidan tayyorlangan. Ko‘klam ko‘kini yoyib ke- lishi bilan odamzod yangi bo‘sag‘aga qadam qo‘ygan. Dala-dashtda ekin-tekin ishlarini boshlab yuborgan. Urug‘ ekib, hosil yig‘ganda esa yana bir bo‘sag‘adan xatla gan. Ana shu bilim va qarashlar qo‘shiqlar, maro- simlarda aks etgan. – Jurnalimizning an’anaviy savoli: sizga bir soatlik adabiyot darsini o‘tib berish taklif qilinsa, qaysi mavzu va qanday usulda darsni tashkil etgan bo‘lardingiz? – Adabiyot fanidan dars o‘tganimda, birinchi navbat- da, o‘quvchilarga ramzlar va ularning mohiyatini tu- shuntirgan bo‘lardim. Olam obrazlardan iborat dedik. Mana shu obrazlar mohiyatini anglashlarini istardim. Aslini olganda, insonning o‘zi katta ramz. U barcha davr va zamonlar uchun ham o‘rganish obyekti bo‘lib qolaveradi. – Mazmunli suhbatingiz uchun tashakkur! Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim! 6 e-mail: til_adabiyot@umail.uz Har erta bahor ikki bog‘lam binafsha ko‘tarib, o‘ zbekning sevimli shoirasi Zulfiyaxonim haykali qoshi - ga borar ekanmiz, beixtiyor qalbga yaqin misralar yod- ga tushadi: Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|