İCTİMAİ ELMLƏR
151
təlif dövrlərdə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu problemin ilk tədqiqatlar VII-VI əsrlərə aid edilir.
Müharibə haqda filosofların fikirləri fərqlənir. Belə ki, filosof-materialist Epikur əmin idi ki, toq-
quşmanın mənfi nəticələri insanları sülh vəziyyətində yaşamağa məcbur edəcək. Qədim yunan filo-
sofu Heraklit müharibəni hər bir şeyin atası və çarı hesab edirdi, Platon isə müharibəni ən böyük
şər adlandırırdı. Herodot belə bir təsiredici fikir bildirmişdir: “Heç kim o dərəcədə ağılsız deyil ki,
müharibəni arzulasın, çünki müharibə zamanı atalar uşaqlarını dəfn edir, sülh vaxtı isə uşaqlar ata-
larını” [8, s.57-59].
İctimai həyatda konfrontasiya
labüdlüyünü dərk edərək, mütəfəkkirlər “ədalətli” və “ədalət-
siz” zorakılığının meyarlarını müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Xüsusilə, Siseron haqsızlığa görə qi-
sas üçün aparılan, düşməni ölkədən qovulması üçün “ədalətli müharibə” ilə bağlı tezis irəli sürmüş-
dü. Tarixdə müharibənin aşağıdakı formaları olub: müxtəlif qəbilələr, xalqlar, ölkələr, dövlətlər,
imperiya arasında; lokal, regional, dünya; məhdud və ümumi və s. Amma ümumilikdə, bir neçə və
ya çoxlu dövlətlərin bir-biri ilə apardıqları müharibə, eləcə də eyni dövlətin vətəndaşlarının müxtə-
lif qrupları arasında yaranan müharibələri ayırırlar. Birinci halda bu klassik dövlətlərarası (xarici)
müharibə, ikinci halda isə vətəndaş (və ya daxili) müharibədir. Artıq qədim yunanlar “polemos”,
yəni xarici düşmənlə müharibə arasında və “stasis” - vətəndaş müharibəsi arasında fərq qoyurdular.
Əgər birincisi qanuni kimi qəbul olunub, dəstəklənirdirsə, ikinci hər zaman mənfi qiymətləndirilib.
Vətəndaş müharibəsi bəşər tarixinin bütün dövrləri üçün səciyyəvi atributlarından biridir. Əgər döv-
lətlərarası müharibələrdə münaqişə subyektləri, onların maraqları və məqsədləri, iştirakçıların tərki-
bi kifayət qədər aydın görünürsə, vətəndaş müharibəsində yuxarıda sadalanan parametrlər dəqiq ol-
mur [17. s., 56].
Resursların məhdudluğu ona gətirir ki, öz maraqlarının reallaşdırması üçün beynəlxalq müna-
sibətlərin istənilən subyektinin başqa subyektlərin maraqlarına toxunulması lazım olur. Bu mənada
müharibəni mövcudluq uğrunda mübarizə prinsipinin təzahürü kimi və müəyyən şəraitdə - həyata
ən yaxşı uyğunlaşmışların sağ qalmasının konsepsiyası kontekstində baxmaq olar. Bu gün ən yeni
kompüter texnologiyalarının və kütləvi informasiya vasitələrlərinin fəaliyyəti sayəsində, ən inkişaf
etdirilmiş məhvedici vasitələrinin yaradılması və onların tətbiqi üsulları haqqında
informasiyadan
istifadə etmək mümkündür. [14,s. 16-21]
Cəmiyyətdə həmişə sosial münaqişələr üçün obyektiv ilkin şərtlər mövcuddur. Həmin müna-
qişələrin ən mühüm səbəbi, maddi rifah və sosial nüfuz, sosial dəyərlərin bölüşdürülməsi ilə bağlı-
dır. Həqiqətən, əgər cəmiyyət üzvləri arasında münasibətlər həmahəng olsaydı, məcburiyyət funksi-
yalarını yerinə yetirən institutların təsis edilməsinə ehtiyac olmazdı. Tədqiqatçılar, xüsusilə,
K.Marks və alman sosioloqu Q.Zimmel tərəfindən, münaqişələrin səbəblərinin
mexanizmi fərqli
izah olunur. Marksa əsasən, sosial münaqişələrin kökü ictimai sərvətin çatışmazlığındadır. Müxtəlif
sosial qrupların öz artan ehtiyaclarını tamamilə təmin etməsinin qeyri-mümkünlüyü, insanların və
öz fəaliyyətinin nəticələrinin özgəninkiləşdirilməsi sosial təbəqələşməyə, uyğunsuzluğa və müxtəlif
ictimai qrupların maraqlarının ziddiyyətinə səbəb olur. İctimai nemətlərin qeyri-bərabər paylanması
isə hökmranlıq edən və tabeçilikdə olan sosial qruplar arasında uçurumu genişləndirərək, bəzi xü-
susi şəraitdə açıq münaqişələri cəmiyyətdə qaçılmaz edir. Onun fikrincə, xüsusi şərtlərə aiddir: sosi-
al nemətlərin bölüşdürülməsində ədalətsizliyin hansısa kritik həddə çatması. Zimmel hesab edirdi
ki, münaqişə, universal hadisə kimi, cəmiyyətdə qarşısıalınmazdır. Münaqişənin mahiyyətini o sosi-
al harmoniyanın pozulmasında görürdü. Lakin o belə pozuntuların mənbəyini yalnız sosial nemətlə-
rin qıtlığı ilə deyil, həmçinin insanların daxili bioloji təbiətinin xüsusiyyətləri - instinktlərlə əlaqə-
ləndirmişdi. Buna görə də münaqişələr, ictimai həyatın bir hissəsi kimi maraqların toqquşmaları və
düşmənçilik instinkti nəticəsində kəskinləşə və ya münasibətlərdə harmoniya,
həm də sevgi instinkti
sayəsində yumşala bilər [2, s. 305].
Sosial münaqişənin silahlı mübarizə mərhələsinə keçidi onunla ifadə edilir ki, tərəflərin hər
biri silah gücü ilə düşmənə öz iradəsini yeritməyə çalışır, bunun üçün onun maddi və insan poten-
sialına dağıdıcı zərbələr vurur.
Bir qayda olaraq, müharibədə qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq
üçün silahlı zorakılıq iqtisadi,
diplomatik, ideoloji və başqa təzyiq vasitələri ilə tamamlanır. Beləlik-