Buxoro davlat universiteti matlab tilavova texnologiya va uni o

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1.Turli xil materiallar turlarini ayting.
2. Yog’ochning qanday turlarini bilasiz? 
3.Turli xil materiallar bilan ishlashda qanday texnika xavfsizligi 
qoidalari mavjud? 
 
22-MAVZU. TABIIY MATERIALLAR BILAN ISHLASH 
DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI 
Reja: 
 
1.Tabiiy materiallarni to‘plash va ishga tayyorlash. 
2.Tabiiy materiallardan (barglar, somon qalamchalari, yong‘oq 
po‘choqlari, patlar, o‘simlik urug‘lari va boshqa materiallar) 
applikatsiyalar va o‘yinchoqlar yasash texnologiyasi.
3.Tabiiy materiallar bilan ishlashga oid ish joyini tashkil etish 
talablari. 
Mavzuga oid tayanch tushunchalar: 
Tabiiy materiallar turlari, somon qalamchalar, applikatsiyalar, 
o’yinchoq yasash texnologiyasi. 
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar quyidagi tabiiy materiallardan: 
qum, tuproq, shag’al, suv, qor, daraxt va o’simliklarning barglari, 
shox-shabbalari, ildizlari, sabzavot va mevalarning urug’lari, tuxum 
po’choqlari, somon va shu kabilardan foydalanadilar. Tabiiy 
materiallarning haqiqiy shakllaridan kerakli o’rinlarda foydalanish 
mumkin. Bunda bolalar tabiiy materialda ifodalangan biror-bir 
obrazning o’xshashlik tomonlarini yanada bo’rttirish, qo’shimcha 
ishlov berish orqali haqiqiysiga yaqinlashtirish hamda bunda asbob-
uskunalardan foydalanishni o’rganadilar. Tabiiy materiallar bilan 
ishlash o’quvchilarning tasavvurini, ijodiy qobiliyatini o’stirish bilan 
birga, u yoki bu tabiiy shakllarni o’zaro biriktirish orqali o’ziga xos 
bo’lgan qiziqarli o’yinchoqlar va shu kabilarni tuza olish malakasini 
ham rivojlantiradi. Tabiiy materiallardan qurish-yasash jarayonida 
o’quvchilar turli bo’laklarni o’zaro biriktirish, ulash, qo’zg’aluvchan 
yoki qo’zg’almas qilib o’rnatish, qumqog’oz, egov, pichoq va shu 

---

241 
kabilar bilan ishlov berish usullarini ham bekamu ko’st o’zlashtirib 
oladilar. Ayrim hollarda tabiiy materiallardan yasaladigan shakllar, 
o’yinchoqlarning ifodaliligini, ta’sirchanligini oshirishda tashlandiq 
materiallar ham ishlatiladi. O’qituvchi o’quvchilarga kerakli 
tushunchalarni berishda masalaning ana shu jihatiga ham e’tibor 
berishlari lozim. 
Mashg’ulot uchun kerak bo’ladigan tabiiy materiallar mavsumga 
ko’ra yig’ib boriladi va kerakli turlarga ajratib qo’yiladi. Bu ishlarni 
o’quvchilar bilan tabiat qo’yniga sayohatga chiqqan paytda amalga 
oshirish maqul. Syohat jarayonida o’qituvchi bolalarga har bir tabiiy 
material haqida kerakli tushunchalar va ularni yig’ish, qanday saqlash 
borasida zarur bo’lgan ko’rsatmalarni beradi. Mazkur ishlarning o’z 
vaqtida 
bajarilishi, 
tabiiy 
materiallardan 
qurish-yasash 
mashg’ulotlarining samarali o’tishida katta ahamiyatga egadir. Bu o’z 
navbatida o’qituvchidan va o’quvchilardan katta mas’uliyatni talab 
qiladigan jarayondir. Mashg’ulot uchun kerakli bo’lgan tabiiy 
materiallar qanchalik ko’p g’amlansa, o’quvchilar tomonidan 
bajariladigan o’quv topshiriqlarining mazmuni ham shunchalik turli-
tuman bo’ladi. 
Boshlang’ich sinf o’quvchilari texnologiya darslari va sinfdan 
tashqari mashg`ulotlar jarayonida turli xil maneriallarni to’plash va 
ularga ishlov berish lchlarini o’rganadilar. Turli va tabiiy
matriallarga misol tariqasida qog`oz, karton va gazlamalardan tashqari 
o`simliklarning turli qismlari (shoxi, barglari, gullari, ildizi, po`sti, 
urug`i, mevasi); foydali qazilmalar (kvarts qumi, loy, minerallar); 
yog`och (archa, sosna, qayin, lipa, ryabina); metallar (temir, mis, 
alyuminiy); plastmassa (polietilen, tekstolit, kapron) va boshqa 
materiallarni aytish mumkin.
Bu materiallarning ayrimlari, masalan o`simlik qismlarini 
o`quvchilar tabiatga sayr qilish paytida teradilar, fanera, turli metallar, 
plastmassalarni 
esa 
tayyor 
holdagisi 
yoki 
yarimfabrikatlar 
shaklidagisini oladilar. 
O`qituvchi o’quv yili boshidan o`quvchilarga tabiiy materiallarni 
to`plash haqida ma’lumotlar berib boradi, ularga ishlov berish sir-
asrorlarini o’rgatadi, saqlash texnologiyalarini yaxshilab 
tushuntiradi. Bolalarga o`simliklar shoxi, barglari, gullari, po`stlog`i, 
mevasini terib borishni vazifa sifatida topshiradi; kvarts qumi va loy 

---

242 
tayyorlash hamda undan narsalar tayorlash usullari bilan tanishtirib 
boradi. Tushuntirish ishida o`qituvchi mamlakatimizda tabiatni 
qo`riqlash to`g`risida qonun mavjudligi, shu qonunda belgilangan 
talablarni albatta bajarish shartligi va shunga ko’ra tabiiy boyliklarga 
ehtiyotkorona munosabatda bo`lishni talab etishini aytib o`tishi 
ahamiyatlidir. 
O`qituvchi bu qonunning asosiy qoidalarini qayd etib, daraxt 
barglari va o’simliklardan faqat yerga tushgan materiallarnigina terish 
kerakligini eslatadi. Qonunga ko’ra daraxt va butalarni sindirish, 
tabiatni ifloslashtirish, o`simlik shoxlari, po`stlog`i, barglarini kesish 
mumkin emasligini uqtiradi. Dastlab tabiiy materiallar bilan 
tanishtirish 1-sinfdan boshlanadi. Quyida 1-sinf Texnologiya darsini 
ko’rishimiz mumkin: 
O`qituvchi 
tabiiy 
materiallarni 
qanday 
to`plash 
haqida 
maslahatlar beradi. Masalan, kvarts qumini daryo va suv havzalari 
sohillarida quruq holda, loyni esa tabiiy holida yig`ish kerakligi; 
barglar va gullarni ho’l holda yig’ib botanik pressda quritish lozimligi 
shular jumasidandir. O`qituvchi o`simliklar va ularning qismlarini 
botanik pressda qanday quritishni mumkinligini ko`rsatib berishi o’ta 
ahamiyatli. 
Tajriba ko`rsatishicha, boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun 
ta‘limning birinchi bosqichida eng oddiy va qiziqarlisi tabiiy 
materiallardan 
dekorativ 
tayorlash 
ishlaridir. 
Bolalar 
tabiiy 
materiallardan turli o`yinchoqlarni tayyorlash ishini katta intilish bilan 

---

243 
bajaradilar. Birinchi sinf o`quvchilarida tabiiy materiallar bilan 
ishlashga qiziqish uyg`otish uchun ularga xalq o`yinchoqlari 
namunalarini ko`rsatish juda foydali. O`quvchilarni tosh, loy, 
yog`ochdan 
bajarilgan 
xalq 
o`yinchoqlari 
namunalari 
bilan 
tanishtirish, ayniqsa ahamiyatli. (1-rasm). Bu ishning yong`oqlar, 
yong`oq po`stlog`i, loy, shoxlardan o`yinchoqlar tayyorlashdan oldin 
o’quvchilarga ko’rsatilishi faoliytni mazmunli va samarali o’tishini 
ta’minlashi mumkin. 
1-rasm. Xalq ustalari mahsulotlari: 
O`qituvchi xalq ustalari nafaqat tosh, loy va yog`ochdan turli 
o`yinchoqlarni tayyorlashi, balki rangli toshlardan ayiqchalar, itlar, 
bug`ular, otlar figurachalarini yaratichi, ural o`ymakorlik sohasida 
ham mashhur bolib, loydan o`yinchoq - hushtakchalar tayyorlovchi 
ustalar bilan bemalol bellasa olishini aytib beradi. Loydan otlar, 
bug`ular, qushlar, ertak qahramonlari figuralarini yasab, olovda 
quritib, bo`yaydigan dimkovlik ustalar shuhrati uzoqlarga ketganligini 
ma’lum qiladi.
Kuzatishlar jarayonida bolalarga xalq o`yinchoqlari namunalarini 
diqqat bilan qarab chiqish va savollarga javob berish topshirig`i 
beriladi: 1-rasmda tasvirlangan o`yinchoqlar qanday nomlanadi? Har 
bir o`yinchoq qanday materialdan tayyorlangan? Tosh, loy va 
yog`ochdan o`yinchoqlar qanday tayyorlanadi? Qaysi o`yinchoqlar 

---

244 
ayniqsa yoqadi va nima uchun? Bolalar qaysi o`yinchoqlarni yasashni 
istar edilar? 
Bolalarning kuzatishlarini umumlashtirib, o`qituvchi xalq 
o`yinchoqlarida xalq ertaklaridagidek ko`p kulgili quvnoq detallar, 
aqlli ifodalangan kuzatishlar borligiga o`quvchilar e`tiborini qaratadi. 
O’qituvchi o`yinchoqlar hamma vaqt ham haqiqiy insonlarga va 
hayvonlarga o`xshayvermasligi, biroq hamma vaqt juda ifodali va 
dabdabali bo’lishini tushuntirib beradi.. Har bir o`yinchoq o`ziga xos 
ko’rinishga ega ekani va takrorlanmasligi, biroq yaratiluvchi 
o`yinchoqlarning turli-tumanligiga qaramay xalq ustalarini bir narsa 
yaqinlashtirishi, ya’ni ularning hammasi juda kuzatuvchan va ishlov 
beriluvchi material xususiyatlarini yaxshi bilishi, uning go`zalligini 
ochib bera olishida ekanligini ta’kidlab o’tadi. Ilgari xalq ustalari 
tomonidan tayyorlanuvchi buyumlarning ko`pchiligi ajoyib o`yinchoq 
bo`lgan bo`lsa, hozirgi vaqtda ular kichik dekorativ haykalchalar 
bo`lib, xonadonlarni bezatib turganligini aytadi.
Bunday haykalchalarning har biri katta qiymatga ega, chunki u 
usta qo`li bilan yagona nusxada yaratiladi. Xalq ustalarining tasviriy 
vositalari sodda, quvnoq, ochiq, ular ko`p asrlar davomida xalq 
tomonidan tanlab olingan va sinalgandir. Shu sababli har bir xalq 
o`yinchog`i biz uchun taqlid qilishga namuna bo`lib xizmat qila oladi. 
O`quvchilar 
tabiiy 
materiallardan 
narsalar 
tayorlashga 
kirishishdan oldin ularga ba’zi laboratoriya ishlarini bajartirish 
maqsadga muvofiq. Masalan, qurigan loy, yog`och parchasi, kichik 
toshchalar bilan ishlash uchun quyidagi laboratoriya ishlarini 
bajartirish mumkin: O `qituvchi navbatchilar bilan birgalikda har bir