Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 1505
w www.oriens.uz May 2021 darslik materiallarini o`rganish bilan bog`liq holda olib boradi. Ona tili hamda o`qish
darslarida lug`atustida ishlash o`quvchilar nutqini o`stirishga, yozma savodxonligini
shakllantirishga, so`z boyligini boyitishga nutq madaniyatini yuksaltirishga
qaratilganligi sababli bu ish 1-sinfdanoq boshlanadi va butun o`quv jarayonida
davom ettiriladi.
Lug`at- imlo savodxinligini oshirish, so`z boyligini kengaytirishning muhim
manbaidir. Maktabda o`quvchilarning nutqiy kreativligini oshirishning muhim
vazifalaridan biri lug`at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy
yo`nalishlarini ajratish va asoslash, o`quvchilarning lug`atini boyitish jarayonini
boshqarish hisoblanadi. Lug`atlardan foydalanish va ular ustidan ishlash malakasini
shakllantirish avvalo ularda ehtiyojni tarbiyalashdan boshlanadi. Chunki, ehtiyoj
sezilmasa, o`quvchi lug`atlarga murojaat qilmaydi. Ma’lum bir so`zning imlosi,
ma`nosi, ma`nodoshi, qarama-qarshi ma`nosi, uyadoshini bilish zaruriyati ehtiyojni
vujudga keltiradi.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarining lug`atlar ustida ishlash jarayonida
kreativligini oshirish uchun quyidagi metodlarni qo`llash yaxshi samara beradi:
1. Badiiy asar o`quvchilar nutqini oshirish uchun eng muhim va ishonarli
manbadir. O`qituvchi hafta davomida o`quvchilarga turli ertaklarni o`qittirib,
notanish bo`lgan so`zlarni ajratib, uning ma`nosini tushintirishi va kelasi badiiy
asarni o`qilguncha bu so`zlarni yozdirib yodlattirishi zarur. Chunki, bolalar
o`zbek tilini yuksak badiiy obrazlar orqali o`zlashtiradilar.
2.O'quvchilar lug'atiga aniqlik kiritish. Bu o'z ichiga quyidagilarni oladi: 1)
o'quvchi puxta o'zlashtirmagan so'zlarning ma'nosini to'liq o'zlashtirish, ya'ni shu
so'zlarni
matnga
kiritish, ma'nosi
yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim tanlash
yo'llari bilan ularning ma'nosiga aniqlik kiritish;
2) so'zning kinoyali ma'nosini, ko'p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish;
3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no qirralarini o'zlashtirish;
4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
5) Lug'atni faollashtirish, ya'ni o'quvchilar ma'nosini tushunadigan, ammo
o'z nutq faolyatida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'zlarni faol lug'atiga o'tkazish.
Buning
uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar
tuziladi,
ular
o'qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. Adabiy tilda
ishlatilmaydigan
so'zlarni
o'quvchilar
faol
lug'atidan
nofaol
lug'atiga
o'tkazish.Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib qolgan
adabiy til me'yoriga
kirmaydigan, ayrim
adabiy
asar
va
so'zlashuv tilida