Umurtqasizlar zoologiyasidan

26-rasm . O ddiy jigar qurtining taraqqiyot sikli sxemasi: 1-jinsiy voyaga yetgan
shakli (marta), 2-asosiy x o ’jayinlari, 3-tuxum, 4-miratsidiy, 5-oraliq xo‘jayini-
mollyuska, 6-sporosista, 7-yosh rediy, 8-yeti lgan rediy, 9-serkariy, 10-adoleskariy,
11-o‘tga yopishgan adoleskariylar.
Sporosista 
ichidagi 
embrion 
hujayralari 
partenogenez 
(otalanmasdan) 
y o ‘li 
bilan 
ko‘payib, 
lichinkaning 
navbatdagi 
generatsiyasi-rediyiarni hosil qiladi. Rediyning kalta xaltaga o ‘xshash 
ichagi bo'ladi. Bitta sporosistada 10-15 ta rediylar yetiladi. Sporosista 
yorilib, rediylar mollyuska tanasiga chiqadi. Rediylar murakkabroq 
tuzilgan bo‘lib, ularda og‘iz, shoxlanmagan to ‘g ‘ri ichak, ichki qismida 
esa tuxum (embrion) hujayralari bo'ladi. Bunday rediylar sporosista 
po‘stini yorib chiqib, mustaqil ravishda rivojlanishini davom ettiradi.
Rediylar mollyuska ichida 2-2,5 oy yashaydi. Cho‘ziq shakldagi 
rediylar ham partenogenetik yo‘l bilan ko‘payib, jigar qurtining 
navbatdagi lichinkalik davri-serkariylami hosil qiladi. Serkariylar 
rediylardan keskin farq qilib, ularning tanasi tuxum shaklida, 2 ta
70

---

so‘rg‘ichi, y a’ni og‘iz va qorin so‘rg‘ichi, 2 shoxchaga boMingan o‘rta 
ichagi, anchagina rivojlangan ayiruv organlar sistemasi, jinsiy organlar 
boshlangMchi va orqa uchida lichinkaga xos organ muskulli dumi 
boMadi. Serkariylar ana shu dumi orqali suvda suzadi.
Demak, serkariylar maMum darajada voyaga yetgan jigar qurtiga 
o‘xshaydi. Serkariylar rediy tanasidagi teshik orqali mollyuska tanasidan 
suvga chiqadi. Serkariylar ham miratsidiylar singari oziqlanmaydi. 
MaMum vaqt (24-48 soat) suvda suzib yurib, so'ngra yumaloqlanadi, 
dumi tushib ketadi va o‘zidan chiqqan po‘stga, ya’ni sistaga o‘ralib, 
adoleskariy deb ataladigan keyingi lichinkalik davriga aylanadi. 
Adoleskariylar suv ustida suzib yuradi yoki ko‘pincha suv o‘tlariga 
yopishgan holda suv ostiga cho‘kib, uzoq vaqt tiriklik xususiyatini 
saqlab qoladi. Adoleskariy yuqumli (invazion) holat hisoblanadi. Ular 
o ‘t va suv orqali asosiy xo‘jayinlari (umurtqali hayvonlar yoki odam) 
organizmiga o'tadi. X o‘jayini ichagida sistaning qobigM eriydi, yosh 
parazit hayvonning ichak devorlariga yopishib qon kapillyarlari orqali 
jigar o ‘t yoMlariga o'tadi va u yerda jinsiy voyaga yetib, yuqoridagi 
hayot jarayoni yana takrorlanadi.
Shunday qilib, 
miratsidiyning mollyuska organizmiga kirib 
Serkariyga aylanishiga qadar 6-90 kun kerak boMadi. Partenogenetik 
yoMi bilan ko‘payib, bitta miratsidiydan 600-800 tagacha serkariylar 
yetishib chiqadi. Asosiy xo‘jayini organizmiga kirgan adoleskariylar 
2,5-4 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi va ular asosiy xo‘jayinlar 
Organizmida o‘rtacha 10-12 oydan 3-5 yilgacha, ba’zan esa 10 yildan 
ortiq hayot kechiradi.
Jigar qurti keltirib chiqaradigan kasallik fatsiolyoz deyiladi. Bu 
kasallik qo‘zg‘atuvchilari ko'proq sersuv to‘qayzorlarda, chuchuk 
luvlari ko‘p boMgan yaylovlarda keng tarqalgan. Ayniqsa, yaylovlami 
llm ashtirm asdan kasal hayvonlarni bir joyning o‘zida uzoq vaqt boqilsa 
fatsiolyoz keng tarqaldi. Odamlar ham fatsiolyoz bilan kasallanishi 
mumkin. Bunda odamlar tasodifan jigar qurtining ko‘zga ko'rinmas 
lichinkalari bor boMgan hovuz, koM va halqob suvlarni ichganda yoki 
har xil suv o'tlarini yuvmasdan iste’mol qilganda ularni o ‘zlariga 
yuqtiradi.