Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Birinchi mavzu: Termin va terminologiya 
Reja:
1.Termin va terminologiya. 
3.Termin so‘zining interpretatsiyasi. 
2.Termin va nomenklatura. 
Asosiy tushunchalar:
terminologiya, termin, notermin, 
terminologik leksika, terminologik maydon, umumadabiy til, terminlar 
sistemasi, fan tili, texnika terminlari, ta’rif, nomenklatura, nomenlar, 
ilmiy nomenlar, savdo-sotiq nomenlari, kodlash,
indeksatsiya.
 
Hozirgi o‘zbek adabiy tili qurilishida terminologiya alohida 
o‘rin va mavqega egaligi bilan ajralib turadi. Terminologiyaning til 
lug‘at tarkibidagi roli haqida ikki dunyoqarash mavjud. Birinchi 
g‘oyaga ko‘ra, terminologiya adabiy til leksikasining mustaqil qatlami 
tarzida e’tirof etilsa, ikkinchi ta’limotga muvofiq u adabiy til so‘z 
boyligi tarkibidan ajratiladi, “alohida turuvchi” obekt tarzida baholanadi 
va nutqning turlari (sheva, jargon, jonli so‘zlashuv)ga tenglashtiriladi. 
V.P.Danilenkoning 
ta’kidlashicha, terminologiya deganda 
umumadabiy tilning mustaqil funksional turi, ya’ni an’anaviy fan tili 
(fan,ilm yoki texnika tili) nazarda tutiladi (Danilenko 1977;8). Fan tili 
umumadabiy tilning funksional sistemalaridan biri sifatida jonli 
so‘zlashuv tili va badiiy adabiyot tili tushunchalari bilan bir qatorda 
turadi. 
Fan tili millatning umumadabiy tili asosida shakllanadi va 
rivojlanadi. Shu bois fan, ilm tili poydevorini umumadabiy tilning 
leksikasi, so‘z yasalishi va grammatikasi tashkil qiladi. 
X.Xyuellning qayd etishiga ko‘ra, terminologiya muayyan fanga 
oid terminlar yoki texnika sohasida qo‘llanadigan so‘zlar yig‘indisidir.
Biz terminlar ma’nosini qayd etish orqali ular ifodalaydigan 
tushunchalarni ham qayd etamiz (Whewell 1967). 
Termin so‘zini turlicha tushunish mavjud. Chunonchi,
mantiqshunos(logik)lar uchun termin-aniq obektga tegishli tavsif (yoki 
tavsiflar) yig‘indisini nazarda tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi so‘z 
hisoblanadi. Har qanday tildagi istalgan so‘z termin bo‘lishi mumkin.
Fan va texnikada termin-sun’iy o‘ylab topilgan yoki tabiiy 
tildan olingan maxsus so‘z sanaladi. Bunday so‘zlarning qo‘llanish 
sohasi u yoki bu ilmiy maktab vakillari tomonidan aniqlashtiriladi 
yoxud chegaralanadi. Umumtil terminlaridan farqli o‘laroq, ilm-fan, 
texnikaga xos terminlar iyerarxik birliklar sifatida terminologik 
sistemalarga birlashadi, ular o‘z ma’nolariga faqat ayni sistema ichida 
erishadi, bu sistemada ularga mantiqiy (tushunchaga oid) terminologik 
maydon mos keladi. 
Fandagi har qanday rivojlanish, taraqiyot ilmiy terminlarning 
yuzaga chiqishi yoki oydinlashishidan darak beradi. 

---

5
Tamg‘alangan 
(markerlangan) 
va 
tamg‘alanmagan 
(markerlanmagan) birliklar nazariyasi mantiqiy (logik) bo‘linishning 
rivojlanish va takomillashishida yangi qadam sanaladi. XX asrning 30-
yillarida ushbu masala bilan yaqindan shug‘ullangan Praga lingvistik 
maktabi (PLM) a’zolari (N.Trubetskoy, R.Yakobson) g‘oyalarining 60-
yillarda matnga mashina (EHM) yordamida ishlov berish, ya’ni 
matnlarni kodlash va qaytakodlash, ma’lumotlarni mashina yordamida 
axtarish, matnni bir tildan boshqa bir tilga tarjima qilish singari 
jarayonlarda o‘ta mahsuldor ekanligi isbotlandi. Tamg‘alanmagan 
birliklarning nol ko‘rsatkichli, tamg‘alangan birliklarning esa 
tamg‘alanmagan birliklarga nisbatan qo‘shimcha ma’lumot tashishi 
jihatidan farqlanishi aniqlandi. 
Termin va terminologik leksika tushunchalarini bir-biridan 
farqlash zarur. 
Terminlarning 
qo‘llanish, 
tarqalish 
ko‘lami 
muayyan 
terminologik sistema bilan cheklangan bo‘lib, ular insonning faoliyati 
doirasidagi aniq uslubda harakat qiladi, voqelanadi. 
Terminologik leksika o‘z tarkibiga tor mutaxassislik doirasidan 
ommaviy muloqot doirasiga ko‘chgan noprofessional nutqiy kontekstda 
keng qo‘llanadidigan so‘z va so‘z birikmalarini qamrab oladi.
Umumadabiy til doirasiga o‘tgan termin o‘z terminologiyasi, 
terminologik maydoni va sistemasidan yiroqlashadi, terminlik 
xarakteristikasidan ajralib qoladi. 
Termin ta’rifi xususida ilmiy adabiyotlarda ko‘pdan-ko‘p 
mulohazalar bildirilgan. Deyarli barcha ta’riflarda termin maxsus ilmiy-
texnikaviy tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tarzida 
tavsiflanadi. 
O.Vinokurning fikricha, termin - har doim aniq va ravshan. 
Terminlar sistemasi tili ongli shakllantiriladi. Zero, termin o‘z-o‘zidan, 
stixiyali tarzda paydo bo‘lmaydi, balki zarurligi, jamiyatda unga ehtiyoj 
mavjudligi bois yaratiladi. 
A.S.Gerdning mulohazasiga ko‘ra termin ilm-fan taraqqiyotining 
muayyan bosqichida mavjud tushunchalarning asosiy xususiyatlarini 
aniq va to‘laligicha aks ettiruvchi maxsus terminologik ma’noga ega 
tabiiy va sun’iy til birligi, ya’ni so‘z yoki so‘z birikmasidir (Gerd 
1991;1-4). O.S.Axmanovaning ta’kidlashicha, terminologiya qaysidir 
fan o‘z taraqqiyotining oliy darajasiga erishgandagina yuzaga chiqadi, 
ya’ni termin muayyan tushuncha aniq ilmiy ifoda kasb etgandan so‘ng 
tan olinadi. Terminni notermindan farqlashning muhim vositasi uni 
ilmiy asosda ta’riflashning mumkin emasligidadir. V.G.Gak terminning 
ta’rifini berish qatori, uning mohiyatini ochadi va terminning biror bir til 
so‘z boyligidagi o‘rnini belgilaydi. U ilmiy ishlarda terminga lug‘aviy 
birliklarning alohida turi tarzida qaralishiga e’tiroz bildiradi hamda 
termin-funksiya, leksik birliklar qo‘llanishining bir qo‘rinishi, degan 
g‘oyani ilgari suradi (Gak 1972;68 -71).

---

6
V.P.Danilenkoning e’tirof etishicha, jamiyatda sodir bo‘ladigan 
har qanday jarayonning in’ikosi dastavval terminologiyada o‘z ifodasini 
topadi yoki muayyan terminlarning tranformatsion o‘zgarishi oqibatida 
voqelanadi (Danilenko 1971;9). 
D.S.Lottening ishlarida terminga alohida belgi sifatida emas, 
balki aniq sistemaning a’zosi shaklida qarash, munosabatda bo‘lish 
zarurligi ta’kidlangan. Uning fikriga muvofiq mazmun planidagi 
sistemli munosabatlar terminlarning sistem xarakterga egaligini 
belgilaydi. Terminlarning terminlar sistemasidagi o‘rni, mavqei 
muayyan tushunchaning tushunchalar sistemasidagi o‘rni, mavqei bilan 
aniqlanadi. 
Terminologiya turli-tuman maktab, ilmiy yo‘nalish va aniq 
fikrlarga xos ketegorial apparatni ifodalovchi, terminlar sistemasiga 
birlashgan maxsus tushunchalar yig‘indisi, majmui tarzida qaraladi 
(Lotte 1961). 
Hozirgi tilshunoslikda yangi terminlarning paydo bo‘lishi, 
ularning hayotga tatbiq qilinishidagi to‘siqlar, yasalish pritsiplari va 
usullari xususida turfa g‘oyalar, nuqtai nazarlar ko‘zga tashlanadi. 
Termin so‘zi interpretatsiyasining substansional, funksional, 
dervatsion, semantik va pragmatik prinsiplari e’tirof etilmoqda. 
Substansional nuqtai nazar vakillariga ko‘ra termin maxsus so‘z 
yoki so‘z birikmasi bo‘lib, boshqa nominativ birliklarga nisbatan 
birma’noliligi, aniqligi, sistemliligi, kontekstdan xoliligi va emotsional 
jihatdan neytralligi bilan ajralib turadi. 
Funksional nuqtai nazarga binoan terminlar maxsus so‘z emas, 
balki maxsus funksiyaga ega so‘zlardir; terminning o‘rni(roli)ni istalgan 
so‘z bosishi, o‘ynashi mumkin. 
Derivatsion nuqtai nazar terminlarning yasalish jarayonlari bilan 
chambarchas bog‘langan. Ushbu g‘oya tarafdorlarining fikricha, termin 
nafaqat oddiy so‘zning varianti, shuningdek, yangi, o‘ziga xos spetsifik 
belgilarga ega maxsus yasalgan birlik sifatida ham tan olinadi. Yangi 
terminlarning yuzaga chiqish sabablari yangi realiyalarni ifodalash 
ehtiyoji bilan baholanadi. 
Terminga muayyan talablar qo‘yiladi, ushbu jihat uni umumtil va 
lahja hamda shevalardagi oddiy so‘zlardan ajratib turadi. 
Nomenklatura terminologiyaga nisbatan yangi kategoriya 
hisoblanadi. Har qanday soha nomenklaturasi shu sohaga oid barcha tur 
nomlarini o‘zida mujassam etadi. Ularning miqdori haddan ortiq 
darajaga yetganda, maxsus strukturani taqozo etadi. Masalan, hozirgi 
kunda 200 mingdan ortiq o‘simlik turlarining har biriga alohida nom 
qo‘yishga urinish befoyda, buning imkoni ham yo‘q. 
Insoniyatning tabiatni bilish, anglash bosqichlarini o‘zida aks 
ettiruvchi tabiiy fanlar nomenklaturasidan inson tomonidan kashf 
etiladigan, yaratiladigan(ishlab chiqarish nomenklaturasi) texnik 
nomenklatura, shuningdek, xaridorbop tovarlar bilan ta’minlash, ularni 

---

7
sotish 
maqsadida 
maxsus 
yuzaga 
chiqariladigan 
savdo-sotiq 
nomenklaturasini farqlash lozim bo‘ladi.
Garchi har uchala nomenklatura ham manfaatdor subyektlar 
tomonidan yaratilsa-da, biroq ular turli asos, turli maqsad va turli 
prinsiplar negizida voqelanadi. 
Ilmiy bilish nomenlarining inson tomonidan yaratilgan ilmiy-
texnikaviy nomenlardan farqi shundaki, ilmiy nomenlar tabiatda mavjud 
bo‘lsa, ikkinchisi tabiatda mavjud emas. Kashfiyotchi tomonidan 
yaratilgan narsa-buyumlar uchun nom xalq tilidan olinmaydi (samolyot, 
vezdexod, 
samokat 
kabi 
birliklar 
bundan 
mustasno).Ushbu 
kategoriyalar, ya’ni nomenlarni ifodalovchi so‘zlar o‘z yoki chet 
tillardagi leksemalarga tayanilib, sun’iy ravishda yaratiladi, bunda harf 
va raqamlar indeksatsiyasi alohida ta’kidlanadi: “Moskvich-412”, 
“MAZ 15”, “Tu-144”, “Mig-29”, “Su-34”, “T-90” va h.k. 
Inson tomonidan yasaladigan narsa-buyum ham ishlab chiqarish, 
ham savdo-sotiqqa doir nomlarga ega bo‘ladi. Masalan, Volga yengil 
avtomashinasi “GAZ-21”, “GAZ-24”, “GAZ-32” kabi ishlab chiqarish 
nomenlariga ega bo‘lgan. Moskva shahridagi Lixachev nomli 
korxonada ishlab chiqarilgan yuk mashina (gruzovik) (tur nomi) “ZIL-
130” ishlab chiqarish raqami bilan yuritilgan. 
Ayrim hollarda davlatlararo ishlab chiqarilgan ayni mahsulot yoki 
tovar turli ma’no kasb etishi mumkin. Chunonchi, sobiq sho‘rolar 
davlatida ishlab chiqarilgan M-20 yengil avtomashina Pobeda, Polshada 
esa Varshava nomlari bilan atalgan. 
Nomenklatura va terminologiya o‘rtasidagi prinsipial farqlardan 
biri – nomenlar, odatda, terminologik lug‘atlarda qayd etilmaydi yoxud 
o‘ta cheklangan miqdorda lug‘atlardan o‘rin oladi. Ma’lumki, rasmiy 
ilmiy nomenga ega atsetilsalitsil kislota dorisi tijoriy aspirin nomi bilan 
keng ommalashgan va h.k. 
Fan turli sohalarining rivojlanishi jarayonida ayrim nomenlar 
terminlar tizimiga o‘tishi, sof leksik nominativ birliklardan mantiqiy 
(logik) axborot, ma’lumot elementi, ya’ni ilm-fan terminiga aylanishi 
mumkin. 
Nomenklatura, garchi, tushunchaga aloqador bo‘lsa-da, biroq u 
hisobsizdir. Muayyan fan terminologiyasining esa miqdori, soni aniq, 
zotan, ular tushunchalar sistemasini og‘zaki tarzda ifodalaydi.
Ma’lumki, 
terminologiyada polisemiya va sinonimiya 
hodisalarining mavjud bo‘lishi ma’qullanmaydi. Biroq shunga 
qaramasdan, qator terminologik sistemalarda muayyan narsa-buyum 
yoki tushunchani ifodalashda ba’zan ikki yoki undan ortiq 
sinonim(dublet)lardan foydalanish ko‘zga tashlanadi. Chunonchi,
terminologiya masalalariga qaratilgan ayrim ishlarda termin-atama-
istiloh so‘zlaridan sinonimik uya tarzida foydalaniladi. Sir emaski, 
o‘zbek tiliga davlat maqomi berilgandan keyin ba’zi subyektiv nuqtayi 
nazarlar natijasida