Xirurgik kasalliklar

Anatomik-fiziologik ma’lumotlar 

Qalqonsimon  bez  (glandula  thyreoidea)  degan  nomni  Wharton,  uning 

qalqonga  (thyreos  –  yunoncha  qalqon)  o’xshashligi  tufayli  1656  yilda  bergan. 

Bez  bo’yinning  oldingi  sathida,  uzuksimon  tog’aylarning  I-IV  traxeal  halqalari 

sohasida  joylashgan  bo’lib,  ikkita  bo’lak  va  ularni  birlashtirib  turuvchi  – 

bo’yincha qismidan tashkil topgan.  

Bezning vazni balog’atga etgan odamda  normada ≈ 25-30 grammga etadi, 

O’zbekistonda  sharoitida  esa,  birmuncha  kattalashgan  bo’lib,  ayniqsa  endemik 

o’choqlarda  ≈  40-50  grammgacha  bo’lishi  mumkin.  Bez  bo’yinning  to’rtinchi 

fastsiyasi  bilan  qoplangan  bo’lib,  ichki  (yupqa)  va  tashqi  (qalin)  varaqalari 

orasida joylashgan,  ular orasidan arteriya qon tomirlari o’tadi. 

Qalqonsimon  bezni  asosan  4  ta  arterial  tomiri:  tashqi  uyqu  arteriyasi 

tarmoqlaridan  juft  –  yuqori  qalqonsimon  arteriyalar  va  o’mrov  arteriyasidan 

keladigan  juft  –  pastki  qalqonsimon  arteriyalar  qon  bilan  ta’minlab  turadi. 

Ba’zan  qon  ta’minotida  aorta  ravog’i  va  nomsiz  arteriyadan  tarmoqlanadigan 

beshinchi toq arteriya qatnashadi. Innervatsiya – simpatik va parasimpatik nerv 

tolalarilari  orqali  amalga  oshiriladi.  Qalqonsimon  bez  yodlangan  gormonlar  – 

tiroksin,  triyodtironin  (T

3

),  tetrayodtironin  (T

4

),  shuningdek  yodlanmagan 

tireokal,  tireokaltsitonin  gormonlarini  ishlab  chiqarilishida  bevosita  ishtirok 

etadi. 

Gormonlar  hosil  bo’lishi  uchun  yod  va  tirozin  aminokislotasi  asosiy 

tarkibiy  qismlar  bo’lib  xizmat  qiladi.  Yod  inson  organizmiga  ovqat,  suv,  havo  

bilan  va  organik,  hamda  noorganik  birikmalar  tarkibida  tushadi.  Organizmda 

yod miqdori birmuncha o’zgarib turadi, uning ortiqcha qismi siydik (98%) va o’t 

suyuqligi (2%) bilan ajralib chiqadi. 

Yod  birikmalari  qonda  kaliy  va  natriy  yodidlarini  hosil  qiladi,  ular 

oksidlovchi  fermentlar  (peroksidaza  va  tsitoxromoksidaza)  ta’siri  ostida  oddiy 

---

 

7 

yodga aylanishi mumkin. Qalqonsimon bezda esa, yod moddasining oqsil bilan 

birikmalari  hosil  bo’ladi.  Yod  atomlari  tirozin  oqsili  (tirozin  aminokislotasi 

qoldig’i)  bilan  gormonal  aktivlikka  ega  bo’lmagan  (yodlangan  tirozinlar) 

birikmalarini: monoyodtirozin (MYT) va diyodtirozin (DYT) hosil qiladi. Bular 

esa,  o’z  navbatida  aktiv  tireoid  gormonlar:  tiroksin,  tetrayodtironin  (T

4

)  va 

triyodtironin (T

3

) ga aylanishda, asosiy substrat bo’lib xizmat qiladi.  

Qalqonsimon  bezdan  tomir  o’zaniga  tushgan  tiroksin  qon  zardobining 

oqsillari  bilan  bog’lanadi,  buning  natijasida  qonda  bog’langan  (proteinli)  yod 

kontsentratsiyasi  ortadi,  uning  miqdorini  aniqlash,  qalqonsimon  bez  sekretor 

aktivligi ko’rsatkichi sifatida diagnostik ahamiyatga ega bo’ladi.  

Markaziy  nerv  sistemasi,  gipofiz  va  qalqonsimon  bez  orasida  to’g’ridan-

to’g’ri  va    aksari    bog’lanishlar    mavjud  bo’lib,  qalqonsimon  bez  gormonlari 

sintezi,  hamda  uni  ishlab  chiqarilishi,  ular  orqali  boshqarib  boriladi.  Yod 

saqlovchi  gormonlar  miqdori  ko’payganda  gipofizning  tireotrop  faoliyati 

pasayadi  va  aksincha,  ular  etishmaganda  –  ortadi.  Tireotrop  gormon 

ishlanishining  ortishi,  nafaqat  qalqonsimon  bez  faoliyatining  ortishiga  yoki 

pasayishiga,  balki  bezning  diffuz  yoki  tugunsimon  giperplaziyasiga  ham  olib 

keladi. 

Tiroksin  va  triyodtironin  inson  organizmida  kechadigan  oksidlanish 

jarayonlarini  rag’batlantiradi,    xujayra  va  to’qimalarning  normal  o’sishi  uchun 

zarur  bo’lgan  kislorod  sarfini  kuchaytiradi,  tuz  va  suv  almashinuvida  muhim 

o’rin  tutadi,  hamda  oqsillar  sintezini  yaxshilaydi.  Ular  glyukoza  va 

galaktozaning  ichaklarda  so’rilishini,  xujayralarda  sarflanishini  kuchaytiradi, 

glikogen  parchalanishini  oshiradi,  uning  jigardagi  miqdorini  kamaytiradi,  yog’ 

almashinuviga 

jiddiy 

ta’sir 

ko’rsatadi. 

Qalqonsimon 

bez 

gormoni 

tireokaltsitonin – paraqalqonsimon bezlar gormoni bilan birgalikda organizmda 

kaltsiy va fosfor moddalarining almashinuvini bevosita idora qilib turadi.