Xələfli A. A

 
§ 100.SÜXURLARIN NÜVƏ FİZİKASI ÜSULLARI İLƏ 
TƏDQİQİ
Nüvə fizikası üsulu qeyri-radioaktiv filiz və süxurların tərkibin-
də kimyəvi elyementləri təyin etməyə imkan verir. Üsulun üstünlüyü 
ondan ibarətdir ki, süxurların üstü açıq olan yerdə, dağ mədən işləri 
aparılan yerdə quyularda, qayalardan qırılmış kütlələrdə heç bir 
mürəkkəb kimyəvi laboratoriya işi, hesablamalar aparmadan 
dəqiqliyinə görə geri qalmayan nüvə fizikası üsulu kimyəvi 
elementləri təyin etməyə imkan verir. Əvvəldə deyildiyi kimi, nüvə 
fizikası üsulunda süxurlar qamma şüaları (qamma üsulu) və 
neytronlarla, (neytron üsulu) şüalandırılır. Hər iki növ şüalanma 
özlərinə bir neçə üsul birləşdirir, üsullar bir-birindən qeyd olunan 
ikinci şüalanmaların qəbuluna görə fərqlənirlər. 
Qamma-qamma üsulu süxurlardan səpilən qamma şüalarının 
enerjisinin 0,1-2 Mev qədər glçülməsinə əsaslanıb. Qamma kvantın 
maddədə ilə qarşılıqlı təsirdə olmasının əsas növü komton effekti 
(səpilməsi) və fotoeffektdir. Əgər süxur qamma kvantla süalanırsa və 
süalanma enerjisi 2-MeV-dən azdırsa, onda madədə komton 
səpilməsi üstünlük təşkil edir. Səpilən qamma kvantın intensivliyi 
(


) mənbədən 20 sm-dən artıq məsafədə ətraf süxurların sıxlığı ilə 
tərs mütənasibdir. Sıxlıq qamma-qamma üsulu bu hadisəyə 
əsaslanıbdır. Ölçmə işləri aparmaq üçün sıxlıq ölcən cihazlar 
buraxılır. UQQP-1 cihazı sıxlığı 1,2-dən 4,5 q/sm
3
hüdudunda və
cihaz PQP-2 isə sıxlığı 1-dən 2,3q/sm
3
qədər təyin edir. Sıxlıq 
ölçəndə qamma kvant mənbəyi olaraq
137
Cs və 
60
Co izotopundan 
istifadə olunur, burada detektor-qaz boşalması və sisintilyasiya 
hesablaycılarından istifadə olunur. 
Süxurlar enerjsi 0,5 MeV olan qamma kvantıla şüalandıqda 
qamma kvaitla mühit arasında qarşılıqlı təsir fotoelektrik udma 
prosesi yaranır. Udulmanın intensivliynin 


qamma şüalarının 
zəifləmə əmsalını təyin etməyə imkan verir, bu da elementin atom 
nömrəsi Z ilə mütənasibdir. Süxurlar daxilində olan kimyəvi 
elementlərin sıxlığına görə təbəqələşməyə o vaxt məruz qalır ki, 
downloaded from KitabYurdu.org

---

296 
bunun tərkibində az da olsa ağır elementlərdən olsun (dəmir, civə 
qurğuşun, volfram və s.). Bununla əlaqədar odaraq zəif enerjili 
qamma kvantla şüalanma süxurun tərkibində bu elementlərin təyin 
olunması ücün istifadə olunur, bunu həm laboratoriyada, həm də təbii 
şəraitdə aparmaq olar. Bu üsul qamma-qamma üsulunun seçmə 
qabiliyyətli növü adlanır. Bu cihazda qamma kvantın mənbəyi olaraq 
203
Hg 
170
Tm 
60
Co 
75
Sn izotopundan istifadə olunur, detektorlarda isə 
sisintilyasiya hesablayıcısı istifadə olunur. Qamma kvantın mənbəyi 
hər növ filiz üçün ayrıca seçilir, ona görə ki, bu haldl cihazın 
həssaslığı çox yüksək olur. Qəbul olunub ki, eyni zamanda iki 
qamma kvant mənbəyindən istifadə edilsin, bu mənbələr bir-birindən 
müəyyən məsafədə yerləşdirilir, bu imkan verir ki, süxurların 
sıxlığını qarşılıqlı əvəz etsin (tarazlaşdırsın). Bununla atom nömrəsi
80 və ondan yuxarı olan elementləri süxurun tərkibində böyük 
dəqiqliklə təyin etmək mümkün olur. Təcrübədə ölçü işlərini 
seriyalarla buraxılan SRS-3 radiometri ilə aparırlar.Yumşaq qamma 
şüalaima (enerjisi 0,1 MeV-dən az olan) mənbələri süxularda 
özünəməxsus rentgen şüalanması şəklində cavb reaksiyası yaradır. 
Həm də özünəməxsus enerji spektrinə malikdir. Buna uyğun 
xarakterik şüalanma, ii atomunun parametrlərindən asılıdır. Rentgen 
radiometrik üsul bu xüsusiyyələrə əsaslanıb və bir çox i (molibden 
elementi sink, qalay və s) təyin etməyə imkan verir Bu ölçmələri 
həm 
çöldə, 
həm 
də 
laboratoriya 
şəraitində 
aparmaq 
mümkündür.Üsulun dərinliyə nüfuz etməsi cox kiçikdir (millimetrin 
hissəsindən 1-sm-ə qədərdir). Bu cəhət qarşıya çıxan müxtəlif 
maneələri nəzərə almağa çağırır. 
Enerjisi 1,6-2,1 MeV sərt qamma şüaları ilə təsir etdikdə 
berilliumin ( 
9
Be) və deyterinin 
2
(H) nüvəsində neytron seli əmələ 
gəlir. Başqa elementlərin neytron buraxması ücün qamma şüalanma
zamanı böyük enerji tələb olunur 6 MeV bu cox çətin alınan 
enerjidir.