§46. Qravimetr haqqında qısa məlumat
Bütün qravimetrlər sərbəstdüşmə təcilinin nisbi qiymətini
təyin etmək üçün isifadə olunur. Bir məntəqədə təcilin tam qiymətini
downloaded from KitabYurdu.org
144
yox, nöqtəyə nisbətən sərbəst düşən cismin təcilinin dəyişməsini
təyin edirlər. Sadə qravimetr yaylı tərəzi prinsipi əsasında qurulub
(şəkil 47), yəni yaydan asılmış yükə təsir edən qravitasiya sahəsinin
qüvvəsi yayın elastiklik qüvvəsi ilə tarazlaşır. Bu halda yaydan asılan
yük irəlləmə hərəkəti edir. Sərbəst düşən cismin təcili ilə yayın
elastiki qüvvəsi arasında olan tarazlıq aşağıdakı şəkildə ifadə olunur.
Şəkil
47.
Yaylı qravimetrin sxemi.
mg=
l
burada yayın elastiklik əmsalı, 1 yayın uzunluğudur. Burada yayın
uzunluğunu dəqiq təyin etmək mümkün olmadığı üçün ölçməni iki
məntəqədə aparırlar.
mg
1
- mg
2
=
(l
1
- l
2
)
g=
l/mm
Buradan görünür ki, sərbəst düşən cismin təcilinin dəyişməsi yayın
uzanmasına səbəb olur.
Elastiki sistemin quruluşuna görə qravimetrlər üç qrupa
bölünürlər: I. kvars saplı
2. metallik 3. qaz vasitəsi ilə.
Qravi axtarış işlərində geniş istifadə olunan kvars sapdan
asılan astazirləşmiş sistemli qravimetrlərdir. QAK-3M, QAK-4M,
QAK-PT, KBT-1M, QAK-6, KNU-KS, KNU-KA.
downloaded from KitabYurdu.org
145
Bütün qravimetrlər şaquli Qolitsin seysmoqrafları əsasında
qurulub. Hər özündən sonra hazırlanan qravimetr daha dəqiq və
əvvəlkinin təkmilləşmiş formasıdır.
Qravimetrlər üç əsas hissədən ibarətdir: 1. Cihazın özü, yəni ölçmə
sistemi; 2. Xarici gövdə hissəsi (qabı); 3. Xarici temperaturdan
qorunmaq üçün termostat (qab şək 48a).
Şəkil
48
. Kvars qravimetri.
A-qravimetrin sxemi; 1 Kvars sistemin gövdəsi. 2-Cihazın metal gövdəsi.
3-İstilikdən mühafizə qatı. 4. Qulp 5.Optik sistem yerləşdirilən orta hissə.
6. Ölcməni müvazinətə gətirmək üçün qurğu. 7. Düar qab. 8. Üst qapaq. 9.
Cihazı tarazlamaq üçün vint. 10. Hesabat gətürmək üçün qurğu. II. İş-
ıqlandırıcı lampanın patronu. 12. Okulyar. b) Qravimetrin elastik sisteminin
sxemi. 1-. Rəqqas. 2-kvars sap. 3-Çərçivə. 4-Əsas yay. 5-Diapazon yayı. 6-
Ölçməni müvazinəta kətirmək üçün qurğu.
Bu cihazların quruluşu, elastik sistemə təsiri və əsas hissələri
demək olar ki, eynidir. Ölçmə əməliyyatı və cihazın işə hazırlanması
prinsip etibarı ilə bir-birindən heç fərqlənmir. Kvars qravimetrlərin
downloaded from KitabYurdu.org
146
əsasını onun elastiki hissəsindən ibarətdir, bu kvars sapa
yapışdırılmış rəqqasdan ibarətdir, kvars. sap tarım çəkilərək
qravimetrin çərçivəsinə bağlanılır (şəkil 48b). Rəqqasın tarazlıq
vəziyyəti kvars sapın burulma elastik qüvvəsi hesabına (üfüqi müstə-
vidə) bir də əsas yayın elastiklik qüvvəsi hesabına yaradılır (əldə
olunur). Prinsip etibarı ila sistemin işi kompensasiya üsuluna
əsaslanır. Nəticə aşağıdakından ibarətdir. Sərbəstdüşmə təcili
dəyişdikdə rəqqasın ilk tarazlıq vəziyyətindən kənara çıxması o vaxta
qədər davam edir ki, yayı deformasiyaya məcbur etdirən qüvvə və
kvars sapın burulma elastik qüvvələri təcilin dəyişməsi ilə
tarazlaşsın. Rəqqası üfuqi vəziyyətə gətirmək üçün qravimetrdə
tarazlaşdırcı sistem qoyulmuşdur, bu ölçü yayı və hüdudlarla təqdim
olunur. Xariçi qabda qoyulmuş mikrometrik vintlə 2 (şəkil 48 bax)
ölçü yayı o qədər fırladılır ki, rəqqasın kölgəsi mikroskopun
borusunda olan sıfır bölgüsü ilə üst-üstə düşsün. Sərbəstdüşmə
təcilinin qiymətini hesabat şkalasından mikrometrin fırlanma
dövrlərindən götürürlər. ölçülən qiyməti sərbəstdüşmə təcili
vahidlərinə çevirmək üçün (milliqal) əvvəlcədən cihazın ölçmə
sistemindəki şkalanın bir bölgüsünün qiyməti ilətəyin olunur.
Şkalanın bir bölgüsünün qiyməti mikrometrin bir dövrünə düşən
milliqalın sayıdır. Qravimetrin dərəcələnməsi çöl işinə başlamazdan
qabaq, həm də iş qurtardıqdan sonra aparılır. Eyni zamanda hər dəfə
qravimetr təmirdən çıxdıqdan sonra dərəcələmə işi məcburi
aparılmalıdır. Dərəcələmənin dəqiqlyi, planalınmanın dəqiqliyindən
asılıdır.
Qravimetrlər sərbəstdüşmə təcili məlum olan məntəqələrdə
dərəcələdikdə ölçmələri üç-beş məntəqədə aparmaq lazımdır
(Qravimetrik təcrübə meydanı). Əgər sərbəstdüşmə təcilinin iki
məntəqədə dəyişməsi
g -dirsə, onda birinci məntəqədə ölçülən
qiymət n
1
, ikincidəki n
2
, onda şkalanın bir bölgüsünün qiymətini
təyin etmək üçün sərbəstdüşmə təcilinin dəyişmə qiymətini bu iki
məntəqədə götürülən qiymətlər fərqinə bölsək, ala bilərik
C=
2
1
n
n
g
n
g
downloaded from KitabYurdu.org
147
Bütün məntəqələrdə aparılan hesablamaların qiymətlərinin orta
hesabi qiyməti şkalanın bir bölgüsünün qiyməti kimi götürülür.
Dostları ilə paylaş: |