XIV. FƏSİL ELEKTRİK KƏŞFİYYATININ NƏZƏRİ
ƏSASLARI
§ 54. Süxurların və filizlərin elektrik xassələri
Müxtəlif elektrik axtarışları üsullarının tətbiq (istifadə) olunması
hədəflərin və bu hədəfləri özündə yerləşdirən süxurların müxtəlif
elektrik xassəsinə malik olmasına əsaslanıb. Elektrik kəşfiyyatında
süxurların elektrik xassələrindən istifadə olunur. Bunlardan ən vaçibi
və bütün üsullarda ölçüləni süxurun xususi müqavimətidir Bunun
ölçüləri aşağıdakı formul ilə təyin olunur ki, buna keçiricilərin
müqaviməti deyilir.
R=
s
Rsl
Burada I keçiriçinin uzunluğu, metrlə s-keçiricinin en kəsiyinini
sahəsidir. Xususi elektrik müqavimətinin ölçü vahidi Ommetr qəbul
olunub (Om.m). Xususi elektrik müqaviməti dedikdə bir kub metr
süxurun istənilən üzü istiqamətinə perpendikulyar buraxılan elektrik
cərəyanına göstərilən təsirdir. Bəzi hallarda elektrik kəşfiyyatında
xususi elektrik keçiricilyi məfhümu istifadə olunur. Bu kəmiyyət
xususi elektrik müqavimətinin əks qiymətidir.
. Bunun ölçü
vahidi BS beynəlxalq vahidlər sistemində simens bölünsün metr
(Sim/m) - dir.
Süxurlar elə aqreqatdır ki, onun daxili minerallardan təşkil olun-
ub, içində olan boşluqlar isə qaz və yaxud maye ilə dolmuşdur. Ona
görə də süxurun xususi müqaviməti onu təşkil edən mineralların
xususi müqavimətindən, miqdarından, ölçülərindan, formasından,
boşluqların yerləşməsindən, bu boşluqların maye ilə dolma
dərəcəsindən və mayelərin tərkibindəki mineral duzların miqdarından
asılıdır.
Mineralları xususi müqavimətinə görə üç qruqa bölmək olar.
1. Pis keçiriçilər
>10
8
Om.m. Bu qrupa demək olar ki, bütün sili-
katlar aiddir: kvars, daş duz, təbii kükürd, mika, neft və başqaları.
downloaded from KitabYurdu.org
165
2. Orta keçiriçilikli
= 10
2
-10
7
Om.m. bu, bir neçə silikatlarla
(serpentin), karbonatlarla (siderit) və çoxlu oksidlərlə (hematit, ilme-
nit, qonur daş kömürü, tərkibində duz olmayan su və başqaları ilə
təmsil olunur.
3.Yaxşı keçiricilər
<10 Om.m. buraya təbii mis, gümüş,
sulfidlərin çoxu, bir neçə oksidlər (maqnetit, titanomaqnetit), qrafit,
antrasit kömürü, duzlu sular (lay suları, dəniz suları) daxildir.
Demək olar ki, bütün süxur əmələ gətirən minerallar gips, filiz
mineralları isə yaxşı elektrik keçiriciliyinə malikdir. Yaxşı keçirici
minerallar süxurda adətən az olur. Əgər keçirici minerallar süxurun
tərkibində düzülərək bir-biri ilə əlaqəli sementlənibsə, yaxud da
damar şəklində düzülibsə və süxuru dəlib keçirsə, onda süxur
elektrik çərəyanını yaxşı keçirəcək (müqavimət azdır). Əgər filiz
mineralları süxurun tərkibində bir-birindən sementlə və başqa pis
keçirici minerallarla əhatə olunubsa, bunlar arasında birləşdirici bir
əlaqə yoxdursa, cərəyan keçməyə yol yoxdursa, onda süxurun
müqaviməti çox olur.
Süxurun tərkibində mineral və boşluqlar xaotik olaraq
yerləşiblərsə, süxurun xüsusi müqaviməti istənilən istiqamətdə eyni
olaçaq, belə süxurlara izotrop süxurlar deyilir, cünki belə süxurlar
elektrik cərəyanını bütün istiqamətlərdə eyni cür keçirirlər (şəkil 54
a). Süxurun tərkibində boşluqlar və minerallar uzununa yerləşirsə,
belə süxurlara anizotron süxurlar deyilir, Belə süxurdan cərəyan
buraxdıqda müxtəlif isti qamətlərdə keçiriçilik müxtəlif olaçaq (şəkil
54 b), yəni müxtəlif istiqamətlərdə süxurun xususi müqaviməti
müxtəlif
downloaded from KitabYurdu.org
166
Şək.
54.
Xususi elektrik müqavimətinin süxurun teksturasından
asılılığı. Süxurlar a. bircinsli; v. qeyri-bircinsli.
olaçaq. Xususi müqaviməti-
1
süxurların laylanma istiqamətindəki
qiymətinə; uzununa müqavimət təbəqələşməyə perpendikulyar istiqa-
mətə,
n
-ə isə eninə müqavimət dnyilir. Uzununa müqavimət,
1
həmişə eninə müqavimətdən kiçikdir
l
, <
n.
Anizatroniyanı miqdar
etibarı ilə təsvir edən kəmiyyətə mikroanizatropiya əmsalı deyilir bu
=
l
н
kimi ifadə olunur. Bu
əmsal izotrop süxurlar üçün 1-
dən 2-yə kimi, anizatrop süxurlar üçün isə 2-dən çox olur.
İçərisində boşluqları çox olan süxurlar o vaxt böyük keçiriciliyə
malik olurlar ki, həmin boşluqlar yaxşı keçiricilikli elektrolitlərlə
kifayət qədər dolmuş olsun. Elektrolitlər müqavimətlərinə görə bir-
birindən tərkibində həll olunan duzların miqdarına (zənginliyinə) və
temperaturuna görə fərqlənirlər. Süxurun boşluqlarına dolan mineral
suların tərkibində duzların miqdarı nə qədər çox olsa, süxurun xüsusi
müqaviməti bir qədər az olur. Böyük keçiricilikli mineral sulara
yeraltı sular, dənizlərin suları aiddir. Yağış, göl və çay sularında
mineral duzlar az olur və böyük xususi müqavimətə malikdirlər.
Müqavimət temperaturdan asılıdır: temperatur artdıqca müqvimət
azalır, azaldıqca müqavimət artır. Donmuş maye və süxurlar böyük
xüsusi müqavimətə malikdir. Süxurlarda olan məsamələr neft və
başqa pis keçirici mayelərlə və qazla dolduqda süxurun xususi müqa-
viməti artır. Əsas süxurlar çökmə, püskürmə və metamorfik süxurlar
downloaded from KitabYurdu.org
167
daxilində müxtəlif boşluqlara malikdir. Bu səbəbdən həmin süxurlar
müxtəlif müqavimətli olacaqdır.Çökmə süxurlar kiçik müqavimətli
olur (10
-1
- 10
6
Om.m. Ən az müqavimətə ən çox boşluğu olan və
böyük nəmliyə malik olan süxurlar malikdir: gilli qum daşları,
alevrolitlər (10
-1
–10
2
Om.m). Quru qumlar və az məsaməli çökmə
süxurlar-kips, daş duz, anhidrid (10
4
-10
6
Om.m) böyük müqavimətə
malikdir.
Püskürmə süxurları kiçik məsaməliyə malikdir, ona görə də
böyük xüsusi müqavimətlidir(10
2
–10
5
Om.m). Bəzən bu süxurlarda
müqavimət süxurun çatlığı və bu çatların mineral sularla dolması və
yaxşı keçirici mineralın (qranitlər
= 10
2
- 10
5
Om.m dioritlər 10
4
-
10
5
Om.-m , qabro 10
2
- 10
5
Om.m ) olması hesabına böyük
keçiricilikli və yaxud kiçik xususi müqavimətli olurlar.
Metamorfik süxurlar çökmə və puskürmə süxurları arasında
müqavimətinə görə aralıq vəziyyətdədir. Metamorfikləşmə dərəcəsi
artdıqca müqavimət də artır, yəni həm məsaməlilik, həm də nəmlik
azalır.
Filizlərin xususi müqaviməti filizin tərkibindəki yaxşı keçirici
mineralın faizindən, quruluşu və xarici əlamətlərindən, pis keçirici
minerallarla qarşılıqlı müvazinətindən asılıdır. Böyük keçiriciliyə
kolçedan və polimetallik filizlər malik olur. Piskeçirici filizlərə
sfalerit, arsenoqirit, sulfid oksidləri daxildir. Süxurların xususi
elektrik müqavimətinin geniş miqyasda dəyişməsini nəzərə alaraq
mütləq hər rayonda bunu öyrənmək vacibdir.
Bundan başqa, süxurların fiziki xassələri: dielektrik nüfuzluğu
və qütbləşmə meyarı
öyrənilir. Dielektrik nüfuzluğu
göstərir ki,
dielektriklərdə elektrik sahəsinin gərginliyi
havada olan elektrik
sahəsinin gərginlyindən neçə dəfə azdır. Dielektrik nüfuzluğu
ölçüsuz kəmiyyətdir və yüksək tezlikli elektromaqnit sahələrində
ölçmələr apardıqda böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sabit cərəyanla
işlədikdə
-nun qiyməti vahidə yaxın olur.
Qütbləşmə t süxurun bərk və maye səthlərində gedən fiziki-kim-
yəvi proseslərdən asılıdır. Sabit və yaxud dəyişən cərəyanın təsiri ilə
downloaded from KitabYurdu.org
168
dielektriklərdə əlavə gərginlik yaranır, yəni törəmə elektrik sahəsi
yaranır, Buna yaradılmış qütbləşmə (polyarizasiya) deyilir.
Qütbləşmə bunu yaradan sahənin gərginliyindən yox, elektron və
ion keçiriçi səthlərin ayrılma sahəsindən asılıdır.
10> Dostları ilə paylaş: |