297 felsefe m N4azerbaycanda felsefi fikrin inkishafi eyani
Zərvanilik. Zərdüştilik dünyagörüşü ilə yanaşı, qədim Azərbaycanda bir sıra dini-fəlsəfi
cərəyanlar inkişaf etmişdir. Məsələn, Sasani dövründə
zərvanilik geniş yayılmışdı. Bu təlimin
əsas prinsipləri haqqında Avesta, qədim pəhləvi mətnləri, Quran, Orta əsr Şərq yazılı abidələri
və çoxsaylı tədqiqatlar məlumat verir.
Zərdüştiliyin dualist sistemindən fərqli olaraq zərvanilik monist ideyaları inkişaf etməyə
başladı. Həmin baxışların birində əgər ilkin başlanğıc məkan hesab olunurdusa, ikincisində
Zaman (zarvan) hesab olunurdu. Zərvanilər sonsuz zamanı başlanğıc kimi götürməklə bu ilk
başlanğıcı şəxsləndirərək onu ilahi varlıq kimi qəbul edirdilər. Zərvaniliyə görə, işıq və
qaranlıq kimi iki zidd mahiyyətlə yanaşı, dünyada bütün mövcudatın əsası olan zərvan (zaman)
adlanan vahid ilk başlanğıc da vardır.
Zərvaniliyə görə keyfiyyət iki dərəcəlidir: birinci keyfiyyəti təmsil edən işıq ruhu, əzəli və
əbədi Hörmüz maddi varlıqları və həyatı yaradır, ikinci keyfiyyəti təmsil edən zülmət ruhu
Əhrimən isə hər şeyi ölümə məhkum etdiyindən, əzəli olmadığı kimi, daimi də deyil.
Zərdüştiliyin teoloji risaləsi “Şikand-qumaniqçivar”da (“Şübhəni aradan qaldıran şərh”)
mövcudatı sonsuz Zamanın – Zarvana akarananın təzahürü kimi qəbul, Allahı, ruhun
ölməzliyini, cənnət və cəhənnəmi inkar və yalnız maddəni real hesab etdiyinə görə zərvanilik
tənqid olunur. Zərvaniliyin görüşləri Orta əsr Şərq yazılı mənbələrində də tənqid edilir.
Bununla belə, bu təlim dünya fəlsəfəsinin sonrakı inkişafına, o cümlədən onu tənqid edən
zərdüştiliyə də böyük təsir göstərmişdir. Robert Eysler zərvaniliyin Şərq və qədim yunan fəlsəfi
fikri ilə bağlılığını göstərərək, xüsusilə onun Ferekid və Anaksimandrın teoqoniyalarına
təsirindən, İ.D. Rojanski isə Anaksimandrın kosmoqoniyasında Zərvanın Xronosla
oxşarlığından yazmışlar.
Zərvanistlər içərisində materialist və ateist fikirlilər olmuşdur ki, zərdüştilər həmin
adamları tənqid atəşinə tutmuşlar.
