§ 3.3. Somoniylar davlatida soliq munosabatlari tizimi.
Qoraxoniylar hukmronligi davrida soliq siyosati
O‗rta asrlarga kelib, O‗rta Osiyoda yer egaligi shakllari birmuncha
o‗zgargan, shu asosda ulardan olinadigan soliqlar ham o‗zgarib turgan.
Katta miqdordagi yerlarni boshqarish yirik yer egalari qo‗lida bo‗lib,
63
ular mahalliy aholidan yig‗ilgan soliqlarni davlat xazinasiga tushirib
turganlar. Xususan, Ismoil Somoniy islomni tarqatish va targ‗ib
qilishning eng yaxshi vositasi bo‗lgan savdo-sotiqqa homiylik qilish
orqali o‗lpon va bojlarni eng kam darajaga tushirganligi haqidagi
ma‘lumotlar mavjud.
Somoniylar davrida (874-999 yillar) Xalifalik soliqlari o‗zgarishsiz
saqlangan bo‗lib, ulardan mushrifona va begar singari yangi turlari joriy
etilgan. Xalifalik davridan farqli ravishda soliqlarning talonchilik
mazmuni o‗zgarib, uning mintaqada markazlashgan davlat tizimiga
aylantirilishi ro‗y beradi.
Hukmdorlar soliqlarning muttasil tushib turishini ta‘minlash va
Bag‗dod hukmdorlarining tobora ortib borayotgan talablarini
qondirishga intilib, qishloq xo‗jaligini rivojlantirish hamda suvdan
foydalanish qoidalarini tuzgan holda yer-suv munosabatlarini tartibga
solish yuzasidan anchagina kuch-g‗ayrat sarfladilar. ―Ariqlar to‗g‗risida
kitob‖ deb atalgan qoidalar majmui tayyorlandiki, u ikki asr mobaynida
suvdan foydalanish ustidagi bahslarni yechishda asosiy qo‗llanma
vazifasini o‗tagan. Somoniylar davrida yer egaligiga asoslangan ishlab
chiqarish asoslari tobora kuchaya boshlagach, ulardagi mulkiy bo‗linish
ham turli shakllarda bo‗lib, olinayotgan soliq turlari ham ko‗paya
boshlaganligini ko‗rish mumkin. Jumladan, quyidagi yer egaligi turlari
bo‗lgan:
1. Mulki sultoniy – sultonga (amirga) tegishli yerlar. Ulardan
olinadigan soliqlar davlat xazinasiga tushgan. Bu juda katta yer-mulklar,
shu jumladan, ko‗p sonli dehqonlarning yer-suvi va boshqa daromad
keltiradigan mol-mulklari hissasiga to‗g‗ri kelgan.
2. Mulk yerlari – ular xususiy mulk yerlari bo‗lib, ular yirik yer
egalari, zamindorlarga qarashli bo‗lgan. Ular hissasiga to‗g‗ri keladigan
soliqlar sulton xazinasiga tushgan.
3. Vaqf yerlari – ular masjid, madrasa va boshqa diniy muassasalar
tasarrufidagi yerlar bo‗lib, ulardan olinadigan daromadlar diniy
64
muassasalar ehtiyoji uchun sarf qilinishi bilan birga, yirik islom
arkonlari, ziyoli va ulamolar ulardan xayriya maqsadlarida ham
foydalanganlar. Bunday holat, ayniqsa so‗nggi o‗rta asrlarga kelib xo‗ja
va eshonlar, avliyolarning jamiyatda nufuzining ortishi barobarida
yanada keng quloch yozgan. Ayrim hollarda vaqf mulklaridan olingan
daromadlar musulmon ruhoniylar manfaatlari uchun ham xizmat qilgan.
Somoniylar davrida soliq solish maqsadlarida yerlar asosan ikki
turga bo‗lingan:
1. Mulki xiroj
- jami soliq olinadigan yerlar. Aholining aksariyat
tabaqalari daromad turidan va shaklidan qat‘i nazar, davlatga yer solig‗i
to‗lashlari shart bo‗lgan. Jumladan, ―mulki sultoniy‖ ham shu toifaga
kirgan. Aholi bunday yerlardan hosil miqdoridan kelib chiqib,
daromadning uchdan birini davlatga soliq tarzda topshirganlar.
2. Soliq to‗lashdan qisman yoki butunlay ozod etilgan yerlar.
Bunday yerlar oliy musulmon ruhoniylari, jumladan, avliyo va
pirlar, yuqori tabaqa eshonlar, xo‗jalar va ularning avlodlari hamda
Payg‗ambar avlodlaridan bo‗lgan sayidlar mulki hisoblangan.
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida soliqlar asosida
shakllantiriladigan turli to‗lovlar bilan birgalikda somoniylar davrida
ko‗plab davlat majburiyatlari ham muxim ahamiyat kasb etgan.
Jumladan, yirik suv inshootlari, ariqlar, zovur va kanallar, dambalar
qurilishida ko‗plab qishloqlarning oddiy aholisi majburiy mehnatga jalb
etilgan. Bunda ular majburiyatni bajarishni o‗z hisoblaridan o‗taganlar.
Ayrim hollarda soliq olishda aholining ijtimoiy mavqei hamda turmush
tarzi ham inobatga olingan. Bu ayniqsa, ilk o‗rta asrlarda yaqqol
namoyon bo‗lganligini ko‗rishimiz mumkin.
Tarixchi Muhammad Narshaxiyning yozishicha, somoniylar va ular
qo‗l ostidagi amirlar davrida Buxoroning xiroji Karmananiki bilan
qo‗shilib bir gal 1168560 (bir million bir yuz oltmish sakkiz ming besh
yuz oltmish olti) dirhamu besh yarim donakni tashkil etgan. Undan
keyin xiroj har jihatdan kamaygan, ba‘zi yerlar suv tagida qolib ketib,
65
podshox, bu mavzedan xiroj olishni to‗xtatgan. Ba‘zi yerlar, masalan,
Baykand va boshqa qishloqlar sultonning mulkiga o‗tib, xiroj daftaridan
o‗chirilgan va Karmananing xiroji Buxoro xirojidan ajratib olingan.
Ismoil
Somoniy
hukmronligi
davrida
davlat
o‗zining
rivojlanishining anchagina yuqori cho‗qqisiga erishgan. Xususan, 900
yilda xalifa Amir ibn Lays tor-mor qilinganligi uchun unga Xurosondagi
noiblik hadya qilinadi. Ungacha bu yerlarda tohiriylar va safforiylar
hukmronlik kilganlar. Endi esa Xorazm janubiy chegaralaridan
Hindistonning shimoliy chegaralarigacha, sharqda Sirdaryo havzalaridan
g‗arbda Isfaxongacha cho‗zilgan ulkan hududda somoniylar hukmronlik
qilar edilar. Ismoil Somoniy davrida mamlakatda markazlashgan kuchli
hokimiyat tarkib topgan, unga ko‗ra viloyat hokimlarini hukmdorning
o‗zi tayinlar edi. Ismoil Somoniy ayrim muhim lavozimlarni meros qilib
qoladigan tarzida shakllantirar ekan, aholidan soliq yig‗uvchi mushriflar
uchun ham anchagina imtiyozlar yaratgan.
Ayni vaqtda yer va jon soliqlarining miqdori mahalliy aholi
gardaniga og‗ir yuk bo‗lib tushgan. Jumladan, Nuh ibn Mansur
hukmronligi yillarida dehqonlardan yiliga ikki marta soliq yig‗ib
olingan. Ayrim hollarda soliqlar birmuncha barvaqt, yil boshida undirib
olingan. Bu esa aholining mahalliy hukmdorlarga nisbatan g‗azabini
ko‗zg‗atgan.
XI asrdan boshlab, O‗rta Osiyoda shartli yerga egalik ―iqta‖ keng
yoyiladi. Yer muayyan muddatga sovg‗a qilinib, ―iqtador‖ foydasiga
ma‘lum bir daromadning to‗liq yoki bir qismi tegadigan bo‗ldi. ―Iqta‖
egalari maxsus farmon bilan belgilangan tartibdagina dehqonlardan soliq
undira olardi.
Soliqlar mikdori ―iqta‖ yer sovg‗a qilinganidan avval qancha bo‗lsa,
shuncha bo‗lishi shart edi. Nafaqat yerni, tegirmon, hammom, bozordagi
do‗kon va boshqa narsalardan tushadigan soliq yoki daromadni ham
―iqta‖ tarzida berish mumkin bo‗lgan.
66
Agarda mazkur tizimning ma‘no va mazmuni, shakllanishi va
rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, ―iqta‖ atamasi O‗rta Osiyoda XVIII
asrning 20-yillariga qadar qo‗llanilgan. XIV asrda bu atama ―suyurg‗ol‖
tizimi bilan almashtirilgan.
―Iqta‖ tarixiy tizimi ―tanho‖ so‗zining sinonimi sifatida shartli,
ya‘ni ma‘lum shartlar asosida in‘om etilgan mulk ma‘nosini bildirgan.
Shu bilan birga, ba‘zan ―suyurg‗ol‖ va ―iqta‖ atamalari bir-biridan
tafovut ham qilgan. XVI asrda har ikki atama bir xil tushunchani
anglatgan, ya‘ni shartli ravishda sulola a‘zolari, harbiy boshliqlar va
ko‗zga ko‗ringan davlat arboblariga toju-taxt oldida ko‗rsatgan maxsus
xizmatlari evaziga berilgan in‘om (viloyatlar, tumanlar) ma‘nosini
bildirgan. Iqta muvaqqat in‘om hisoblangan va markaziy hukumat, ya‘ni
xon uchun qilingan alohida xizmatlar evaziga aholining va hukumatning
ma‘lum toifadagi kishilariga berilgan. Ammo iqtador faqat daromadning
xon tarafidan belgilangan qismigagina ega bo‗lgan, oliy mulkdorlik haq-
huquqi xon ixtiyorida saqlanib qolavergan.
Xususan, temuriylar hukmronligi va undan so‗ng faqat hukmron
sulola vakillari, yirik harbiy arboblar iqta egalari hisoblanganlar. Iqta
sohibi, garchand asosiy soliqlardan ozod bo‗lsada, xirojning bir qismini,
ya‘ni yer-mulkdan tushadigan daromadning ma‘lum qismini davlat
xazinasiga topshirishi zarur bo‗lgan. Hatto bunday toifadagi kishilar
qo‗shni mamlakatlarga uyushtirilgan harbiy yurishlar vaqtida, darhol o‗z
qo‗shinlari bilan xonga yordamga borishlari yoki uning ixtiyoriga
ma‘lum miqdorda qo‗shin yuborishlari shart bo‗lgan. Shu ham diqqatga
sazovorki, o‗rta osiyolik hukmdorlar chet ellardan kelib, dehqonchilik
bilan shug‗ullanuvchi katta yer egalari va sultonlarga ham ularning
xizmatlarini inobatga olib iqta in‘om etganlar. Demak, o‗rta asrlarda iqta
tizimi soliqlar to‗lashdan birmuncha himoyalangan, ammo davlatning
ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy maqsadlarida va xalq manfaatlari yo‗lida o‗z
mol-mulkining yoki daromadining bir qismini sarflovchi tizimning
67
o‗ziga xos ko‗rinishi bo‗lib, uning davlat xazinasini shakllantirishdagi
o‗rni katta bo‗lgan.
XVI-XVIII asr boshlariga kelib esa iqta tizimi ma‘lum hududni,
ya‘ni ma‘muriy sud va soliq daxlsizligi bilan vaqtinchalik va shartli
ravishda beriladigan in‘omlarni anglatgan. Iqta egalari hukmron
xonadon a‘zolari, yirik amaldorlar va harbiy tuzilma aslzodalaridan
iborat bo‗lgan. Iqta miqdori in‘om etilayotgan shaxsning jamiyatda
tutgan ijtimoiy-siyosiy mavqei bilan bog‗liq bo‗lgan. Iqta xirojning
ma‘lum qismini markaziy davlatning xazinasiga topshirib turish va
xarbiy xizmat ko‗rsatish sharti bilan ham berilgan.
Somoniylar davrida davlat daromadlari va xarajatlarini boshqarib
turuvchi oliy moliya amaldori, ya‘ni mustavfiy devoni markaziy idora
tizimida katta o‗rin egallagan edi.
Avvalo hali shartli va doimiy mulk qilib berilmagan sulton yerlari,
ya‘ni davlat maydonlari mavjud bo‗lgan. Bu yerlar xazinaga soliq
tushumlari va iqta taqsimoti fondining asosiy manbai xizmatini o‗tagan.
Soliqlar davlatning maxsus shaxslar tomonidan yig‗ilib, ular davlat
xazinasiga tushgan. Butun siyosiy tizim avvalo g‗oyat ulkan yer fondi
hisobiga yashagan, daromadlar tushadigan asosiy manba yerdan
olinadigan daromadlar hisoblangan. Xususiy va davlat yerlari xazinaga
soliq tushadigan iqta taqsimot fondining asosiy manbai bo‗lgan. Bu esa
yer egaligi munosabatlari hukmronlik qilgan davrning o‗ziga xos tartibi
edi.
Somoniylar davlatida harbiy xarajatlarning o‗sib borishi shoh
saroyida turk gvardiyasi ta‘sirini kuchaytiradi. Davlatda mansab
talashish, fitna va xazina talonchiligi avj olishi natijasida chuqur inqiroz
holati vujudga keladi. 996-999 yillar mobaynida turkiy chigil va yag‗mo
qavmlaridan iborat Qoraxoniylar sulolasi Movarounnahrda Somoniylar
hukmronligini tugatib hokimiyatni egallaydilar.
68
Qoraxoniylar davrida markazlashgan despotik boshqaruv o‗rniga
udel (viloyatlarga bo‗lib) boshqaruvi va dehqon zamindorligi o‗rniga
xonlik iqto yer egaligi vujudga keladi.
Iqto mulkchiligida yer muayyan muddatga, ko‗rsatgan xizmatlari
uchun sovg‗a qilinib, ―Iqtodorlar‖ foydasiga ma‘lum daromadning to‗liq
yoki qisman ulushi muqtaga (iqtodorga) qoldirilgan. Iqtodorlar maxsus
farmon bilan belgilangan tartibdagina dehqonlardan soliq undira
olganlar. Soliq miqdori yer in‘om etilgandan oldin qancha bo‗lsa,
o‗shancha olingan. Nafaqat yer, balki tegirmon, hammom, savdo
do‗koni va boshqa mulklardan tushadigan daromadlar ham iqto sifatida
berilishi mumkin edi.
Qoraxoniylar
davlatida
soliqlar
Somoniylar
davridagidek
vazifalarni bajargan bo‗lsada, bu davrda ularning mayda va o‗rta ishlab
chiqarishni rivojlantirishga yo‗naltirilganligini ham qayd etish mumkin
bo‗ladi.
Qoraxoniylar, saljuqiylar, g‗aznaviylar hukmronligi yillarida
o‗lkada soliq tizimi va uning shakllari haqida ma‘lumotlar birmuncha
kam. Ammo mazkur davlatlar hukmronligi yillarida ham davlatlarning
soliq tizimi hukmron tabaqa vakillari tomonidan ishlab chiqilgan
amaldagi qonun-qoidalar doirasida joriy etilgan bo‗lib, ular ko‗proq
mavjud tuzum manfaatlarini va katta yer egalari, hukmdorlar
qiziqishlarini ifoda etgan. Jumladan, Qoraxoniylar davrida soliq tizimi
uchun, shubhasiz, ulkan yer va mulk zaxirasining mavjudligi, u
davlatning asosiy daromadlar tushadigan manbai hisoblangan.
Dostları ilə paylaş: |