Chinor fayzi baland

atomistik nazariya
deb nomlangan turi paydo bo‗ldi. 
Atomistik nazariyaga fransiyalik mutafakkirlar
 
Sebastyen Le Pretr de 
Voban (fr. Sébastien Le Prestre de Vauban, 1633-1707) (―jamoat 
shartnomasi‖ nazariyasi) va Sharl Lui de Monteskye (fr. Charles-Louis 
de Seconda, Baron de La Brède et de Montesquieu; 1689-1755) (―davlat 
shartnomasi‖ nazariyasi) hamda Volter kabilar unga asos soldi. Ushbu 
nazariya soliq fuqarolar va davlat o‗rtasidagi shartnoma mahsuli ekanini 
e‘tirof etadi. Unga muvofiq fuqaro shaxsiy va mulkiy xavfsizligi 
himoyasi hamda boshqa xizmatlar uchun davlatga haq to‗laydi
239
. 
Biroq, soliqni to‗lash bilan davlatdan olingan manfaatlar o‗rtasida 
aniq aloqa o‗rnatish qiyin, chunki soliqni to‗lash sotib olingan tovarlar 
uchun pul to‗lashdan farq qiladi. Birinchi holda, dispozitiv (siyosiy va 
ijtimoiy institutlar, ma‘muriy qarorlar) munosabatlar haqida, ikkinchi 
holatda esa imperativ (talab, tartib, qonun) munosabatlar haqida 
mulohaza qilinmoqda. Bunda soliqlar shartnoma asosida emas, balki 
davlatning majburlovchi kuchi bilan bog‗liq holda undiriladi. Bundan 
tashqari, muayyan shaxs to‗laydigan soliq summasi bilan uning davlat 
faoliyatidan oladigan foydasi o‗rtasida tenglik mavjud emas. Davlat 
xizmatlarining alohida shaxslarga nisbatan noaniqligi bir mahsulot 
qiymatini boshqasining qiymati orqali ifodalovchi miqdoriy nisbat 
sifatida qabul qila olmasligidan iborat. Yuqorida muhokama qilingan 
239
Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов. М.: Финансы и статистика, 
2001. – С 78.

---

232 
ikki nazariyaning o‗xshashligi atomistik nazariyani almashinuv 
nazariyasining bir turi ekanligi bilan bog‗liq. 
Atomistik nazariya almashinuv nazariyasi kabi soliqlarning 
undirilishi davlat va uning subyektlari 
o‗rtasida tuzilgan shartnoma bajarilishining 
bir 
turi 
deb 
hisoblaydi. 
Uning 
(shartnomaning) predmeti esa qo‗riqlash, 
himoya va boshqa xizmatlar ko‗rsatishdir. 
Ichki tartibni va mamlakatda tinchlik-
totuvlikni qo‗llab-quvvatlash muammosi 
tashqi 
dushmandan 
himoya 
qilish 
muammosi bilan umumlashtiriladi. Bunday 
muammoni hal etish uchun mudofaa, sud, 
huquqni muhofaza qiluvchi va boshqa davlat organlari talab etiladi, 
ularni saqlab turish uchun soliq to‗lash zarur. 
David Yumning (ingl. David Hume; 1711 - 1776) ―fiskal 
shartnoma‖ g‗oyasini alohida ajratib ko‗rsatish maqsadga muvofiq. 
O‗zining ―Soliqlar to‗g‗risida‖gi inshosida (1752) u shunday yozgan edi: 
iste‘molga soliqlar yuqori darajada o‗rnatilsa, ishchilar o‗z ehtiyojlarini 
kamaytirishlari yoki o‗z mehnatiga to‗lanadigan haqning oshirilishini 
talab qilishlari kerak. O‗shanda soliq yuki boylarga tushadi, biroq agar 
soliqlar maqbul darajada bo‗lsa va bosqichma-bosqich joriy etilsa, 
ishchilar ko‗proq va yaxshiroq ishlay boshlaydi, ularning turmush 
darajasi esa ish haqi oshirilmasa ham 
avvalgidek 
qoladi. 
Bunday 
holat 
mamlakatning umumiy iqtisodiy o‗sishiga 
olib boradi degan xulosaga keladi
240
. 
Mashhur rus iqtisodchisi I.M.Kulisher 
(1878-1934) 
almashinuv 
nazariyasining 
xususiyati 
va 
iqtisodiy 
ta‘limotlar 
taraqqiyotidagi 
o‗rni haqida to‗xtalib, 
shunday degan: ―Ushbu bitim har doim ham 
240
Майбурд Е.М. Введение в историю экономической мысли. От пророков до профессоров. - М.: 
Дело, Вита-Пресс, 1996. - 144 C. 

---

233 
ixtiyoriy va boz ustiga adolatli bo‗lmagan, lekin baribir ushbu 
ayirboshlash oxir-oqibatda foydalidir. Hattoki zaif bo‗lib qolgan 
hukumat ham fuqarolarini, ular o‗zlarini mustaqil himoya qilganidan 
ko‗ra arzonroq hamda yaxshiroq muhofaza qila oladi‖
241
. 
Biroq, 
iqtisodiy 
ta‘limotlarni rivojlantirishdagi fransiyalik 
olimlarning xizmati atomistik nazariyani yaratish bilan cheklanib 
qolmadi. Fransiyaning fiziokratlar maktabi vakili Onore Mirabo (fr.
Honoré Gabriel Riqueti, comte de Mirabeau, 1749-1791) tomonidan 
F.Kene bilan hamkorlikda yozilgan risolalaridan (pamflet) birida soliq 
bo‗yicha mulohazalarining asosiy qoidalarini shakllantirdi. Mirabo har 
qanday soliq solish uchta tamoyilga javob berishi kerak deb hisoblardi: 
birinchidan, u bevosita daromadlar manbaining o‗ziga asoslangan 
bo‗lishi lozim; ikkinchidan ushbu daromadlar bilan muayyan 
munosabatda bo‗lishi zarur; uchinchidan, uni undirish xarajatlari haddan 
ortiq ko‗p bo‗lmasligi kerak.
Fransua Kene (fr. François Quesnay, 1694-1774) o‗zining iqtisodiy 
jadvalini tahlil qilishda takror ishlab chiqarish jarayonini qisqartiruvchi 
sabablar 
sifatida 
quyidagilarga 
alohida 
to‗xtalgan: 
1) 
soliq 
solishning 
noqulay 
shakli;
2) 
soliqlarning 
ortiqcha 
yuki;
3) ortiqcha sud chiqimlari
242
.
Demak, F.Kene takror ishlab chiqarish 
ko‗lamini 
kengaytirish 
iqtisodiyot 
241
Кулишер И.М. Очерки финансовой науки. Пг., 1919.
https://bstudy.net/608308/ekonomika/nalogovaya_teoriya_obmena_raznovidnosti
242
Лобачева Е.Н. Экономическая теория. Учебник для академического бакалавриата. 4-е изд., 
перераб. и доп.- М.: Издательство Юрайт. 2015. – 539 с. – Серия: Бакалавр. Академический курс.

---

234 
rivojlanishining muhim yo‗nalishlaridan biri sifatida qarab, soliq yuki va 
sud chiqimlarini salbiy ta‘sir etuvchi omillar deb baholaydi. Fiziokratlar 
maktabining xizmati shundan iboratki, u soliq umumiy yoki sof 
foydadan olinishi kerakmi degan savolga birinchi bo‗lib javob berayotib, 
oxirgisiga ustuvorlik berdi. Bu esa ularning nuqtai nazaridan soliq yuki 
taqsimlanishining tengligini ta‘minlashi kerak. Shunday qilib, ular soliq 
solish tamoyillari to‗g‗risidagi masalani birinchilardan bo‗lib ilgari 
surdi. 
Shartnoma nazariyasiga to‗xtaladigan bo‗lsak, davlat xizmatlari 
aniq yoki mavhum bo‗lishi mumkin. Masalan, ―mulkingizni 
tajovuzlardan himoya qilish uchun xotirjamlik‖ davlat xizmatining 
mavhum ifodasidir. 
Monteskye soliqqa tortishni madaniyatli 
jamiyatda yashash huquqi uchun to‗lov deb 
hisobladi. Atomistik nazariya vakillarining 
so‗zlariga ko‗ra, hech kim soliqlardan va 
davlat tomonidan ko‗rsatiladigan xizmatlardan 
foydalanishdan bosh torta olmagan. Bu 
aqidaga asosan soliq fuqarolarning manfaati 
(foydasi) va tinch hayoti uchun jamiyatning 
bahosi bo‗lgan
243
. 
Bu nazariya boshqacha aytganda shartnomaviy deb ataladi ―jamiyat 
shartnomasi‖ nazariyasi, bu nazariya doirasida ―fiskal shartnoma‖ 
nazariyasi paydo bo‗ldi). Unga ko‗ra jamiyat va davlat o‗rtasida o‗ziga 
xos shartnoma mavjud. Shartnoma shartlariga ko‗ra, davlat jamiyatga 
ijtimoiy xizmatlarni ko‗rsatish majburiyatini oladi, buning evaziga 
undan soliq undirish huquqini oladi. Boshqacha qilib aytganda, jamiyat 
davlatga soliq to‗lash bo‗yicha o‗z huquqini o‗tkazadi
244
. 
243
Майбурд Е.М. Введение в историю экономической мысли. От пророков до профессоров. - М.: 
Дело, Вита-Пресс, 1996. - 284 C. 
244
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2021. – 267 b. 

---

235 
Xuddi shu nazariya uning (nazariyaning) boshqa vakillari 
tomonidan biroz boshqacha tarzda talqin qilinadi: soliq hatto davlatning 
tashkil etilishi emas, balki jamiyatning o‗zi tomonidan uning vakillari, 
ya‘ni parlament a‘zolari orqali amalga oshiriladi. 
Umuman olganda, atomistik nazariya qoidalari zamonaviy soliqqa 
tortish va soliq yukini taqsimlashning ikkita konseptual tamoyillaridan 
birining asosini tashkil etganini ta‘kidlash kerak. Bu olingan foyda 
(xizmatlar, naf, manfaat) tamoyili bo‗lib, uning asosida to‗lovga qodirlik 
tamoyili bilan birgalikda hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarning 
soliq tizimlari qurilmoqda.