Chinor fayzi baland

§ 9.2. Soliq nazariyalari tushunchasi va iqtisodiy ta‟limotlarda 
soliqlarga oid nazariyalar tavsifi 
Ta‘kidlash joizki, ilk asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab 
to‗liq ta‘limotlar sifatida shakllana boshladi va burjua fanida 
―soliqlarning umumiy nazariyasi‖ nomini oldi. Uning asosiy 
yo‗nalishlari jamiyat iqtisodiy rivojlanishining bevosita ta‘siri ostida 
shakllandi. 
Soliq nazariyalari soliqlarning mohiyati va tabiati, ularning jamiyat 
iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‗rni, roli va ahamiyati haqidagi 
ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi sifatida tushunilishi mumkin. 
Boshqacha qilib aytganda, soliq nazariyalari soliqlarni ma‘lum maqsad 
uchun tan olinishiga qarab, davlat soliq tizimlarini qurishning turli 
modellarini ifodalaydi
230
. 
229
Бэкон Ф. Сочинение. В 2 т. М., 1972. Т. 2. С. 406. 
230
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
moliya, 2021. – 267 b. 

---

224 
Bir muncha keng ma‘noda esa soliq nazariyalari har qanday ilmiy 
va umumlashtirilgan ishlanmalar (umumiy soliq nazariyalari), shu 
jumladan ayrim soliqqa tortishning alohida masalalarini (xususiy soliq 
nazariyalari) o‗zida ifoda etadi. 
 
9.1-rasm. Iqtisodiy ta‟limotlarda soliqlarga oid umumiy nazariyalar 
tavsifi
231
 
 
Xususiy soliq nazariyalariga har xil soliq turlari nisbati, soliqlar 
soni, ularning sifat tarkibi, soliq stavkasi va boshqalar haqidagi ta‘limot 
kiradi. Xususiy nazariyaning yorqin namunasi ―yagona soliq 
nazariyasi‖dir. Umumiy soliq nazariyasining yo‗nalishlari soliqqa 
tortishning umumiy maqsadini belgilasa, xususiy soliq nazariyalari 
soliqlarning qanday turlarini belgilash kerakligi, ularning sifat tarkibi 
qanday bo‗lishi kerakligini asoslab beradi. 
Soliqqa tortish nazariyalari soliqlarni joriy etish va soliqlarni yig‗ish 
mexanizmlarining paydo bo‗lishi, belgilanishi, shakllanishi hamda 
231
Mualliflar tomonidan izlanishlari asosida shakllantirildi. 
Soliqning umumiy 
nazariyalari 
Soliqlar xususidagi ilk 
umumiy nazariyalar 
Soliqning almashinuv 
nazariyasi 
Аtomistik soliq nazariyasi 
Soliqning rohatlanish 
nazariyasi 
Soliqning ―sugʼurta 
mukofoti‖ nazariyasi 
Soliqqa tortishning 
takomillashgan umumiy 
nazariyalari 
Soliqqa tortishning 
klassik nazariyasi 
Soliqqa tortishning 
keynschilik nazariyasi 
Neoklassik nazariya 
Monetarizm 
Taklif 
iqtisodiyoti 
Neokeynschilik nazariyasi 
Soliqning qurbonliklar 
nazariyasi 
Kollektiv ehtiyojlar 
nazariyasi 
Soliqqa tortishning 
zamonaviy nazariyalari 
Optimal soliqqa tortish 
nazariyasi 
Ramsey nazariyasi va 
Korletta-Xeyg qoidasi 
Soliqqa tortish chegarasi 
(Laffer) nazariyasi 
Lorents egri chizigʼi 
nazariyasi 

---

225 
soliqlarning mohiyati va roli bilan bog‗liq masalalar bo‗yicha turli 
qarashlar, fikrlar, g‗oyalar va ilmiy asoslar majmuidir.
Soliqlar nazariyasi tushunchasi ingliz yozuvchisi Davenant 
tomonidan ilgari surilgan bo‗lib, u yer egalari manfaatlarini himoya 
qilish va yer yagona daromad manbai bo‗lganligi sababli yer egalarini 
soliqlardan ozod qilishni taklif qilishga kirishgan
232
. 
Aksariyat iqtisodiy adabiyotlarda soliqqa tortish nazariyalari ikki 
turga ajratilgan holda tadqiq etilgan: 
-